Abay Qunanbaevtin omiri ham doretiwshiligi vtor f i
Abay Qunanbaevtin` o`miri ha`m do`retiwshiligi Аvtor - f. i. k E. N. Eshniyazova
JOBA: • Abay Qunanbaevtin` o`miri haqqinda qisqasha mag`liwmat ha`m do`retiwshiliginin` izertleniwi • Abay Qunanbaev poeziyasi • Abaydin` poemalari • Abaydin` «Qara so`zleri»
TAYa. NISh TU`SINIKLER • Poeziya, da`stu`r, jan`ashilliq, tematika, ideya, janrliq forma, «G`aqliya» yaki «Qara so`zler»
Abay Qunanbaev • «Abaydi tanitiw arqali biz Qazaqstandi a`lemge tanitamiz, qazaq xalqin tanitamiz, Abay ha`r qashan bizin` milletimizdin` urani boliwi tiyis» N. Nazarbaev
Abay haqqinda pikirler: • Rim Papasi Ioann Pavel II: «…Olarda (qazaq xalqi na`zerde tutiladi) Evropa ushin Aristotel`di ashqan Abu Nasir Farabiydey jaqsi tanilg`an oyshil ha`m shayir Abay Qunanbaev ilimnin`, o`nerdin`, tariyxtin` ko`rnekli g`ayratkeri bolg`an» • Muxtar A`wezov: «Abay ruwhi, xaliq ruwhi, Abay dawisi, xaliq dawisi. Bu`gin ol dawis bizin` de dawisimizg`a qosilip, jan`g`irip, jan`a qa`dem taslap ju`r» . • Shin`g`is Aytmatov: «Evraziya masshtabindag`i ulli tulg`a -Abay arqali o`mirimizdi o`lsheymiz, tariyximizdi ta`rezige salamiz…» • Talantli qaraqalpaq shayiri I. Yusupovta «Men Abaydi yadqa bilgen xaliqpan» degen qosig`in do`retti.
Du`n`ya ju`zi ta`n alg`an Abay • Abay Qunanbaevqa arnap Moskvada, Stambulda, Tegeranda, Qazaqstannin` birqansha qalalarinda estelikler ornatilg`an. • Semipalatinskte Abaydin` u`y-muzeyi, Londonda jaziwshi Rollan Seysembaevtin` baslamasi menen Abay u`y-muzeyi ashilg`an. • Deli, Kair, Berlin, Tashkent, No`kis h. t. b. qalalarda Abaydin` atina ko`sheler qoyilg`an. • 1995 -jil Yu. NESKO ta`repinen Abay jili dep ja`riyalang`an. • Abaydin` o`miri ha`m do`retiwshiligi haqqinda M. A`wezov «Abay joli» roman-epopeyasin do`retti, 1995 jili shayirdin` o`miri haqqinda Qazaqstan ha`m Frantsiya ma`mleketleri ta`repinen eki seriyali ko`rkem fil`m tu`sirilgen, fil`m rejisseri Ardaq Amirkulov.
Baykon`irdag`i Abayg`a ornatilg`an estelik
A. Кunanbaevtin` Мoskvadag`i esteligi
Ne ushin Abay du`n`ya tsivilizatsiyasi ta`repinen ta`n aling`an?
Abay Qunanbaevtin` o`miri • • Shayirdin` haqiyqiy ati Ibrayim Abay - saq, aldi-artin oylaytug`in degendi an`latadi a`kesi Qunanbay, anasi Uljan, kempir apasi Zere 8 jasinan baslap 13 jasina shekem Semey qalasindag`i Axmet Irza medresesinde oqiydi • Abay o`zi qatnasqan dawlardi haqiyqatliq penen sheshiwge talpinadi, bul Abaydin` «atan`nin` uli bolma, xalqin`nin` uli bol» degen danaliqqa talping`anlig`in ko`rsetedi. • Abay 28 jasina kelgeninde a`kesi menen u`zil-kesil qarim -katnasti toqtatadi. • Abay 170 qosiq, 56 awdarma, 4 poema ha`m 45 gu`rrin`nen ibarat «Qara so`zler» in do`retken.
Abay Qunanbaev shig`armalarinin` ja`riyalaniwi • • • «Stixi kazaxskogo poeta Ibragima Kunanbaeva» (pod red. Kakitaya Iskakova) — Sankt-Peterburg, 1909; Kazan`, 1922; Tashkent, 1922. «Abay Kunanbay ұli toliq jinaq» (polnoe sobranie stixov pod red. M. Auezova), Kzil. Orda, 1933. Kunanbaev A. Lirika i poemi / Pod red. Soboleva, predisl. M. Auezova, Moskva, Goslitizdat, 1940. Abay Kunanbaev. Izbrannoe. Per. s kaz. pod red. L. Soboleva. Alma-Ata, Xud. lit. , 1945. Abay Kunanbaev. Sobranie sochineniy (v odnom tome), Moskva, 1954. Qұnanbaev A. Shig`armalarinin` toliq jinag`i (ekі tomliq) — Almati, 1954 (preizd. 1968, 1986, 2002). Abay. «Slova nazidaniya» (Kara soz). (Per. s kaz. S. Sanbaeva), Almati, Jalin, 1979, 1982. Abay. «Kniga slov» (na kitayskom yazike), Pekin, 1995. Qұnanbaev A. «Kniga slov» (Qara so`z). (Per. s kaz. R. Seysenbaeva), Semipalatinsk, 2001. «Dvadtsat` stixotvoreniy Abaya» (vse izvestnie ix perevodi, sost. i per. M. Adibaev), Almati, 2005. Abay Kunanbaev. Izbrannoe (seriya «Mudrost` vekov» ), Moskva, Russkiy raritet, 2006. Abai. Zwanzig Gedichte ( «Dvadtsat` stixotvoreniy» pod red. G. Bel`gera), Koln, Onelverlag, 2007.
Abay Qunanbaev shig`armalarinin` qaraqalpaq tilinde ja`riyalaniwi • Abay Saylandi qosiqlari, poemalari. (Sh. Seytov awdarmasi) N. , «Qaraqalpaqstan» , 1985 • Abay Saylandi qosiqlari, poemalari, qara so`zleri. (Awdarmashilar-Sh. Seytov, S. Ismaylov, Sh. Ayapov, A. Aliev, S. Ibragimov) N. , «Qaraqalpaqstan» , 1990
Abay do`retiwshiliginin` izertleniwi • Abaydin` o`miribayanin en` birinshi ret Alixan Bukeyxanov jazadi, onin` «Abay (Ibrayim) Qunanbaev-qazaq xaliq shayiri» degen nekrolog maqalasi 1905 -jili «Semipalatinskiy listok» degen gazetada ja`riyalandi. Son`inan usi maqala Abaydin` portreti menen 1907 -jili «Zapiski Semipalatinskogo podotdela Zapadno-Sibirskogo otdela Imperatorskogo russkogo geograficheskogo obshestva» degen jurnalda ja`riyalandi. • Abaydin` do`retiwshiligin izertlew M. A`wezovtin` miynetleri menen baylanisli boldi. M. A`wezov-Abaydi du`n`ya ju`zine tek o`zinin` roman-epopeyasi menen g`ana emes, al Abaydin` o`miri ha`m do`retiwshiligi boyinsha ilimizertlew jumislari menen, Abaytaniw kursin oqitiwi menen tanistira aldi. Ma`selen, M. A`wezovtin` «Abaytaniwdan ja`riyalanbag`an materiallar» degen kitabinin` o`zi (Almati 1988) usi tarawda islengen ko`plegen jumislardi tu`siniwge mu`mkinshilik jaratadi. • Abay shig`armalarinin` qaraqalpaq ilimpazlari ta`repinen izertleniwi «Abay ja`ne qaraqalpaq a`debieti» , (du`ziwshiler-Q. Jumajanov, S. Ismaylov, Sh. Ayapov) Almati «Rauan» 1995
Abay poeziyasinin` tematikasi • O`z xalqi, tuwilg`an jeri haqqinda qosiqlari • Shayir ha`m onin` lirikasi tuwrali • Jaslar, bilim aliw ha`m o`ner u`yreniw haqqinda qosiqlar • Hayal-qizlar ma`selesi • Ha`meldarlar haqqindag`i qosiqlari • Tirishilik haqqinda (to`rt ma`wsim)
Abay poeziyasi • Sabirsiz, arsiz, erinshek, Ko`rse qizar, jalmawiz, Sorli qazaq sol ushin, Alti baqan, ala awiz. O`zin o`zi ku`nleydi. Jaqinin jalg`an minleydi. Bul arsizliq belgisi.
«Shig`is shayirlarinin` joli menen» qosig`i • Ju`zi-ra`wshan*, ko`zi-ga`whar*, Lag`ilday* jamali a`hma`r*, Tamag`i qardan bihter*, Qasin` qu`diret qoli shiga`*, O`zin go`zzallara* rahbar* Sag`an ashiq bolip kemtar, Sulayman, Yamshit, Iskender, Ala almas ba`rshe mu`lkine, Mubada olsa*, ol bir kez, Tamasha qilsa ju`zbe-ju`z, Quwat tayip, jumilar ko`z, Boyin` sal-sal bolsa niga`*? *** Fizuli, Sha`msi, Sa`yxali, Nawayi, Sag`di, Firdawsi, Xoja Hafiz-bu ha`mmesi, Ma`det* ber ya shag`iri* fa`riyad* • • • ra`wshan-pars. jariq, nur, ga`whar-parsbrilliant lag`il-arabsha-hasil tas tu`ri, a`hma`rarabsha-rubin bihter-pars-beter shiga`-parssha-na`zik go`zzal-tu`rkshe-suliw, rahbar-parssha -baslawshi Mubada olsa-tu`rikshe-bola qalsa niga`-tatarsha-nege Ma`det-parssha-ja`rdem ber, shag`iri-arabsha-shayir, fa`riyad-arabsha siyiniw.
«Qis» qosig`i • Aq kiyimli, jotali, aq saqalli, Soqir sezim tanimas tiri jandi, U`sti-basi-aq qiraw, tu`si suwiq, Basqan jeri siqirlap kelip qaldi. Ha`r na`pesi-u`skirik, ayaz ha`m qar, G`arri qudan`-qis kelip ha`lek saldi, Shashirandi bultlardan bo`rkin kiygen, Ayaz benen qizarip ajarlandi. Qara bulttay qasi jawip eki ko`zin, Basin silkse qar jawip, mazan`di aldi. Buwraday burq-burq etip qutiring`anda, Alti qanat aq orda u`y shayqaldi.
Abay poeziyasinin` derekleri Qazaq xaliq awizeki do`retpeleri Shig`is klassikaliq poeziya da`stu`rleri Evropa, tiykarinan, rus a`debiyatinin` da`stu`rleri
Abay-novator shayir • burin qazaq poeziyasinda ushiraspag`an temalar: • Qazaq xalqina bolg`an sin ko`zqaraslar • Tirishilik haqqinda qosiqlari • burin qazaq poeziyasinda ushiraspag`an janrliq formalar: • Altiliq • Segizlik • poema
POEMALARI • «Iskender» • «Maxsud» • «A`zim a`n`gimesi»
«Iskender» poemasi • Makedoniyanin` patshasi Filipp du`n`yadan o`tip, onin` ornina Iskender 21 jasinda patsha boladi. Iskender kush jiynap, barliq jerdi o`zine bag`indiradi, atlanislarinin` birinde elsiz bir sho`listang`a jetip kelipti. Suwsizliqtan a`bden sharshag`an Iskender a`skerleri menen uzaqtan jiltirag`an suwdi ko`ripti, suwg`a jetip kelip awzin basip sho`lin qandiripti. Patsha la`shkerlerine bulaqtin` ko`zin tawip, ol jerlerdi de basip aliwdi buyiripti, bulaq ko`zi bir qalanin` ishinde eken, lekin qala da`rwazasin hesh kim ashtira almapti, saqshi bul-Allag`a baslawshi da`rwaza desede Iskender patsha da`rwazani ashiwg`a ju`da` ko`p urinip, en` son`inda qala saqshisina hesh bolmasa bir na`rseni sawg`ag`a tasla depti. Sawg`ag`a bir quw su`yek taslapti. Ashiwlang`an Iskenderge onin` ustazi Aristotel` (Arastu) su`yekti ta`rezinin` bir pa`llesine, al ekinshi jag`ina barliq jiynag`an baylig`in saliwdi sorapti. Solay etse, kuw su`yek jaqtag`i pa`lle basim kelipti, barliq qural-saymanlarin pa`llege salsa da ta`rezi ten`lenbes eken, bug`an hayran qalip turig`anda Aristotel` bir qisim topiraqti quw su`yek turg`an pa`llege salsa, ta`rezinin` sol pa`llesi ba`lentke shig`ip ketipti. Sonnan keyin g`ana «tiride jer-ja`ha`ng`a toymasada, o`lse toyar bir uwis qumg`a» degen danaliq so`z qalg`an eken.
«Iskender» poemasinin` ideyasi • «Iskender» poemasinin` ideyasi tek Iskenderdi g`ana ko`rsetip qoyiw emes, al baxti tolip tasqan patshanin` omirawli ku`sh iyesi bolg`ani menen onin` ba`ri adamgershiliktin`, aqildin` qasinda bahasi jag`inan to`men ekenligin aytiw bolip tabiladi. Abay Iskenderdi ku`shli patsha bolsa da aqil iyesine bas iydiredi. Ekewin qatar qoyg`anda, kim artiq degende oy iyesin joqari sanap, qatal, ku`shli jas patshani aqil ta`rezisine jen`diredi. Aristotel` ko`zdin` su`yegi menen baylanisli sirdi oy menen, danalig`i menen tawip, adamnin` qanaatsiz qa`lbin tanitadi. Bul poemanin` mazmuni menen Abay u`lken adamgershiliktin` nishanin ko`rsetedi.
Abaydin` prozasi • Abay prozada da qa`lem terbetti. «Qara so`zler» atamasindag`i epikaliq shig`armasinda didaktikaliq ideyalardi alg`a qoydi ha`m keleshek a`wladqa na`siyatlar jazip qaldirdi.
- Slides: 24