9 mavzu Gneseologiya Bilish haqidagi talimot Reja 1

9 -mavzu: Gneseologiya. Bilish haqidagi ta’limot Reja: 1. Bilish – voqelikning inson ongidagi in’ikosi. Bilish muammosining falsafada qo`yilishi. 2. Bilish murakkab ziddiyatli murakkab jarayon. Bilish bosqichlari. Sensualizm. Ratsionalizm. 3. Bilishda ijod, intuitsiyaning o`rni. 4. Falsafada haqiqat muammosi 5. Ilmiy bilish. Uning o`ziga xos tomonlari. Ilmiy bilish darajalari. Empirik bilish, nazariy bilish. Adabiyotlar: 1. “Falsafa” M. Ahmedova T-2006. 305 -332 -bet. 2. ”Falsafa asoslari” NMIU T-2005. 227 -228, 234 -240, 258 -261 -b. 3. Ib. Karimov, M. Rustamova ”Falsafa fani tarixi va nazariyasi” 184 -187 -betlar. 4. J. Tulenov “Dialektika nazariyasi” T-2001. 170 -200 -betlar. 5. ”Bilish falsafa” T-2005. 113 -142, 238 -248 -bet. 6. Falsafa. Ensiklopedik lug`at. T-2010.

Tayanch iboralar: Bilish Nazariy bilish Xissiy bilish Haqiqat Mantiqiy bilish Ilmiy bilish Gnostisizm Obyektiv haqiqat Agnostisizm Absolyut (mutlaq) haqiqat Nisbiy haqiqat Sensualizm Ratsionalizm Skentisizm Konkret (real) haqiqat Abstrakt haqiqat Empirizm Ijod Empirik bilish Intuitsiya

1 -chizma. Bilish - olamning inson ongida aks etish jarayoni Bilish nazariyasi – gneseologiya bilishning mohiyati, qonunyatlari to`g`risidagi ta'limot Bilish nazariyasining mohiyati: 1. Ob'ektiv olam inson ongi, xohish irodasiga bog`liq bo`lmagan holda mavjud. Ayni vaqtda obyektiv olam inson bilimlarining manbai. 2. Inson o`z ongi bilan olam va uning rivojlanishi qonunlarini bila oladi.

2 -chizma. Bilish muammosining falsafada qo`yilishi. Demokrit - yunon faylasufi (tax mil. avv. 460 -370 -yillar) Olamni bilish va haqiqatga erishish mumkin. Aristotel – yunon faylasufi (mil. avv. 384322 -yillar) Tabiat – bilish va his qilish manbai. Sezgi – ayrim narsalarni his etadi, tafakkur narsalarning umumiy tomonlarini idrok etadi. Abu Nasr Forobiy (873 - Inson barcha bilimlarni 950 -yillar) tashqi olamdan oladi, u idrok, sezgi, xotira, mantiqiy tafakkur orqali voqelikni biladi. Frensis Bekon – ingliz faylasufi (1561 -1626 yillar) Olamni bilish mumkin. Bilish sezgidan boshlanadi. Bilish manbai – tajriba. Olim bilishning induktiv metodini ishlab chiqqan.

Rene Dekart – fransuz faylasufi (1596 -1650 -yillar) Bilishning birdanbir manbai – tafakkur. Olim bilishda ratsionalizm g`oyasini ilgari surgan. David Yum – ingliz Inson real faylasufi (1711 voqelikni bila 1776 -yillar) olmaydi. U faqat o`z sezgilarini bila oladi. Immanuel Kant – nemis faylasufi, taiatshunos olim (1724 -1804 -yillar) U inson bilish mumkin bo`lgan hodisalar olamni “narsa biz uchun” deya nomlaydi. “Narsa o`zida”ni inson bila olmaydi, deb hisoblaydi.

3 -chizma Bilish bosqichlari Xissiy bilish (jonli mushohada) Xissiy bilish – narsa-voqea, hodisalarning inson ongida bevosita aks etish jarayoni Aqliy (mantiqiy) bilish – narsa, hodisalar mohiyati, aloqa munosabatlarini bilish Xissiy bilish shakllari: ¯sezgi ¯idrok ¯tasasvvur Aqliy (mantiqiy) bilish shakllari: vtushuncha vhukm (mushohada) vxulosa Intuitiv bilish – g`ayrishuuriy bilish, to`satdan bilish.

4 -chima Bilish tarkibi ü Bilish subyekti (bilish harakatining sohibi, shaxs) ü Bilish obyekti (subyektning bilish faoliyati yo`naltirilgan narsa, hodisa, jarayon) ü Bilim (bilish majumasi)

5 -chizma Bilish – insonning olamga faol munosabati. Olamni va o`z – o`zini anlash. Faoliyatni rejalashtirish va amalga oshirish Oldin ko`rish, bashorat qilish Bilish natijasi bilim. Bilim 3 ta shaklda namoyon bo`ladi: Faoliyat ko`nikmasi Axborot Bilim, ilmiy-nazariy bilim.

6 -chizma Gnoseologiyada xaqiqat muammosi Haqiqat – bilishning bosh maqsadi Haqiqat – olamdagi narsa va hodisalarning inson ongida to`g`ri aks etishi, bilimlarimizning obyektiv reallikka mos kelishi Haqiqat shakllari : © obyektiv haqiqat © absolyut (mutlaq) va nisbiy haqiqat © konkret va abstrakt haqiqat

7 -chizma Bilish. Ilmiy bilish. Bilish – olam, undagi narsa va hodisalarni, ularning xossa, xususiyatlari va munosabatarini anglash. Insonning olam haqidagi bilimlari 2 ko`rinishda namoyon bo`ladi: q Oddiy, kundalik bilim; q Ilmiy, nazariy bilim. Ilmiy bilimlar olamdagi narsa va hodisalarni maxsus faoliyat orqali chuqur, atroflicha o`rganish yordamida hosil qilinadi.

8 -chizma Ilmiy bilishni o`ziga xos xususiyatlari: Ilmiy bilish insondan maxsus tayyorgarlikni talab qiladi va u inson ma’naviy faoliyatining eng murakkab ko`rinishi –ilmiy tadqiqot faoliyati hisoblanadi. Ilmiy bilish natijalari –ilmiy bilim deb yuritiladi va u fanlar mazmunini tashkil qiladi. Ilmiy bilish jarayoni murakkab tarkibiga ega: Ø Ilmiy bilish subyekti; Ø Ilmiy biish obyekti; Ø Ilmiy bilish metodlari; Ø Ilmiy bilishshakllari. Ilmiy bilish – chin bilimlar hosil qilishga yo`naltirilgan, uzluksiz kechadigan jarayon.

9 -chizma Ilmiy bilish darajalari. Ilmiy bilish – umumiy bilishning quyi darajasi. Unda empirik bilish metodlari, kuzatish, tajriba, tasvirlash o`lchov va h k. Ilmiy bilish shakllari: ü Ilmiy dalil; ü ilmiy muammo; ü ilmiy taxmin; ü Ilmiy qonun; ü ilmiy nazariya; ü ilmiy kashfiyot; üIlmiy bashorat. Nazariy bilish – ilmiy biishning yuqori darajasi, narsalar mohiyatini tushuntiradi. Nazariy biish metodlari: tarixiylik va mantiqiylik, konkretlik va abstraktlik modellashtirish.