4 SOCIJALNI RAD I BOLESTI ZAVISNOSTI Mart 2020

4. SOCIJALNI RAD I BOLESTI ZAVISNOSTI Mart 2020. • Ekosistemski pristup i bolesti zavisnosti • Dijagnostikovanje bolesti zavisnosti 1

Ekosistemski pristup i bolesti zavisnosti 2

EKOSISTEMSKI PRISTUP/1 Sistem je skup jedinica koje su u međusobnom odnosu i u odnosu sa okolinom - stanje svake jedinice je određeno onim drugih jedinica. Članovi sistema su međusobno uslovljeni u stalnoj dinamičkoj ravnoteži - cirkularna kauzalnost Živi sistemi imaju dve suprotne težnje: � za održanjem homeostaze � za razvojem 3

EKOSISTEMSKI PRISTUP/2 Regulatorni mehanizmi sistema imaju za cilj očuvanje njegove homeostaze. SIMPTOM - sistemska adaptacija na njegov totalni kontekst, u funkciji održanja homeostaze sistema koji se opire razvoju/promeni SISTEM ODRŽAVA SIMPTOM ODRŽAVA SISTEM Ekosistemski pristup – osnovn e karakteristike: � svaka osoba istovremeno pripada nekoliko sistema � ovi sistemi su u stalnoj interakciji (porodica i škola). � mnogi sistemi su „ugnježdeni” jedan u drugi (npr. pojedinac u prodicu, porodica u susedstvo, susedstvo u širu zajednicu itd. ) 4

ZAVISNOST KAO SISTEMSKI PROCES Fenomen zavisnosti se održava kroz regulatorne mehanizmi međusobno “ugnježdenih” sistema (u cilju očuvanja njegove homeostaze): �društvenih sistema - socijalna i kulturalna pravila, povoljna očekivanja, norme, zakone, kazne, rituale, verovanja u vezi korišćenja psihoaktivnih supstanci (pijenja…) �interpesonalnih sistema kojima osoba pripada �horizontalna dimenzija: sistemi kojima osoba pripada u trenutku posmatranja (biološki, individualni, dijadni, porodični, lokalni socijalni, širi socijalni, nacionalni. . . ) �vertikalna dimenzija: prethodni sistemi/članovi sistema kojima osoba pripada; posebno značajno - transgeneracijsko prenošenje �biološkog i psihološkog sistema pojedinca - predvidljiv tok razvoja bolesti 5

Regulatorni mehanizmi društvenih sistema Bez obzira što je poodavno prepoznato da korišćenje PAS može da stvara ogromnu štetu, društvene zajednice od pamtiveka koriste neke PAS kao legitimno sredstvo za: � poboljšanje adaptacije osobe na zahteve sredine (uklapanje u društvo, stabilizovanje porodičnih odnose, uspešno izvođenje neke aktivnost) � olakšavanje doživljaja sebe i svoje realnosti (popravljanje raspoloženja, slobodnije izražavanje, da bekstvo od problema, umanjenje neprijatnost…) U nekim društvima je to alkohol, a u drugima su to druge supstance - opijum, marihuana, koka… Podržava se: � Grupna upotreba - porodični rituali, religijski obredi, � Individualna upotreba - u posebnim situacijama, uz obrok. . . 6

Procesi prilagođavanja (Nastasić, EPA, str. 22, 29) Unošenje PAS u organizam dovodi do bioloških i psiholoških promena kod pojedinca, time vršeći aktivan uticaj na sve ostale sisteme kojima pojedinac pripada. Dolazi do procesa prilagođavanja ovom novom “članu” u funkciji održanja prisustva PAS (što pokazuje da je PAS važna za održanje sistema) Ključno za razumevanje sistemskog pristupa BZ je razumevanje procesa prilagođavanja u sistemima: I pojedinca II porodice III društva 7

I Procesi prilagođavanja pojedinca Ekscesivno unosenje droge ili pijenje i prateće psihopatološko ponašanje zavisnika su aktivni i neprekidni adaptivni procesi (emocionalni i komunikacioni) u cilju istovremenog održavanja: �sistema - odnosa sa bliskim i značajnim osobama �simptoma – pijenja / uzimanja droge 8

A) Organski (biološki) procesi prilagodjavanja Organski, adaptivni procesi u neurobiohemizmu i metabolizmu pojedinca koji unosi psihoaktivne supstance - na nivou ćelije i na molekularnom nivou. �Fenomen tolerancije: porast ili pad tolerancije �Fenomen zavisnosti: psihološka i telesna/fiziološka 9

B) Psihološki procesi prilagođavanja/1 Zavisnost od PAS zaustavlja procese psihosocijalnog sazrevanja osobe: � uzimanje supstance postaje dominantni mehanizam nošenja sa problemima � supstanca zamenjuje interpersonalne odnose Suđenje i procena realnosti su smanjeni zbog uticaja supstance i disfunkcionalnog sazrevanja: Ispod grandiozne samoprezentacije mnogih zavisnika se kriju: �izrazito osećanje bezvrednostii i mržnja prema sebi �očekivanje prezira i odbacivanja od strane drugih 10

B) Psihološki procesi prilagođavanja/2 Raznovrsnost: �pojavnih kliničkih oblika �tipova ličnosti u vreme aktivnog uzimanja i trajanja bolesti Psihološke karakteristike koje se češće razvijaju: 1. mehanizmi odbrane : negiranje, minimalizacija, racionalizacija, projekcija. . . 2. antisocijalni obrazci – laganje, agresija, tuče, kriminal � usled dejstva PAS ili radi sticanja sredstava za nabavku PAS 3. karakteristični obrasci ponašanja u socijalnom okruženju 4. neki smatraju da dolazi do stvaranjastabilne strukture ličnosti o kojoj govore kao o “adiktivnoj ličnosti” 11

Ad 4. Obrasci ponašanja u socijalnom okruženju Karakteristični obrasci: �“Aranžiranje” - uzimanja PAS u što većem broju socijalnih situacija (smišljanje i organizovanje povoda za “provod”, pijenje, “duvanje” svuda i u svako vreme) �Disocijalizacija – druženje sa socijalnim grupama koje podržavaju i podstiču svaki oblik “konzumacija” supstanci, uključivanje u totalitarne socijalne grupe �Uzimanje supstanci u sve nižim socijalnim miljeima i situacijama (pijenje u periferijskim kafanama, bordelima, na pijacama; duvanje u zapuštenim delovima grada, mračnim javnim prostorima, napuštenim zgradama; “šmrkanje”u “jazbinama”, bordelima) �Taktike i strategije u socijalnom ponašanju (skrivanje, laganje) 12

II Procesi prilagođavanja porodice �Alkoholičarski/zavisnički brak �Alkoholičarska/zavisnička porodica �Deca iz alkoholičarskih/zavisničkih porodica �Transgeneracijska transmisija zavisnosti 13

ZAKLJUČAK Za kompletno razumevanje mnogostrukih formi kliničkog ispoljavanja tj. subtipova zavisnika potrebno je sagledati: § biološke i psihološke procese pojedinca (komorbiditet) § interakcijske procese održavanja homeostaze u sistemima kojimapojedinac pripada (porodični, širi porodični, šire socijalne grupe, profesionalna sredina i široko socijalno okruženje) 14

DIJAGNOSTIKOVANJE BOLESTI ZAVISNOSTI 15

Određivanje dijagnoze bolesni zavisnosti Pod dijagnozom se podrazumeva aktivan proces utvrđivanja postojanja nekog medicinskog poremećaja, koji: �ima svoju metodologiju �ima za cilj: �određivanje prognoze bolesti �ukazivanje na mogućnosti lečenja (tretmana, terapije) Deo je kontinuuma koji počinje od prvih simptoma poremećaja do okončanja procesa terapije 16

Faze dijagnostičkog procesa i tretmana Uobičajene faze u dijagnostikovanju i tretmanu bolesti zavisnosti: 1. identifikacija problema (dijagnostika – DG) 2. dijagnostikovanje bolesti zavisnosti u zdravstvenim ustanovama (DG) 3. motivacija klijenta za tretman (T) 4. tretman / lečenje (T) 5. evaluacija terapijskog procesa (DG) 6. kontinuirana nega (T) 17

I Faza identifikacije problema/1 Početak identifikacije je iniciran nekom “krizom u sistemu”, izazvanom zavisnošću adikta. Kriza postaje društveno vidljiva usled nekog neposrednog povoda konkretnog događaja. To mogu biti: 1. Događaji iz domena šire socijalne vidljivosti �radna neefikasnost i prekršaji radne discipline �više puta ponavljana vožnja pod uticajem PAS �antisocijalno ponašanje: �višestruko ponavljano bračno i porodično nasilje �ispadi i tuče � ozbiljne pretnje i nasrtaji na druge �demoliranje stvari/objekata 18

I Faza identifikacije problema/2 2. Događaji u porodici � Partnerski odnosi �partnerske disfunkcije �zahtev za razvod usled zavisnosti �zlostavljanje i nasilje nad partnerom �Deca � zanemarivanje i zlostavljanje � simptomi ili povrede dece 3. Događaji iz oblasti zdravstvenih oštećenja �epileptički napadi �ciroza jetre �teže intoksikacije PAS �povrede u saobraćajnim udesima ili drugde �pokušaji suicida ili samopovređivanja Prilikom pružanja medicinske pomoći u zdravstvenim ustanovama, može se uspostaviti i dijagnoza zavisnosti(II faza) 19

II Faza dijagnostikovanja zavisnosti u zdravstvenim ustanovama Uspostavlja se medicinska dijagnoza, najčešće u vanbolničkim uslovima: �u primarnoj zdravstvenoj zaštiti - preopterećeni lekari opšte medicine često izbegavaju da dijagnostikuju i verifikuju čak i sasvim očigledan alkoholizam. �u specijalizovanim medicinsim ustanovama: psihijatrijskom dispanzeru, centrima za mentalno zdravlje. . � ciljana brza procena (“skrining”) – kada problem nije jasno evidentan � medicinski pregled u lekarskim ordinacijama – kada je problem očigledniji Savremeni pristup – simultano: �postavljanje dijagnoze i �motivacija za prihvatanje lečenja dijagnostičko-motivacioni intervju 20

Metodologija “pravljenja mozaika”/1 Savremena dijagnoza se uspostavlja primenom metodologije “pravljenja mozaika” - integracijom svih prikupljenih podataka u više sistema: �u individualnom sistemu (pojedinac) � trenutno telesno, psihološko i socijalno stanje osobe � razvoj zavisnosti - prirodna istorija zavisnosti (uzrast u kome su se desili događaji ključnih za razvoj zavisnosti - sledeći slajd) �u porodičnom sistemu � porodični odnosi i uloge svih članova porodice � prilagodjavanje ostalih članova porodice ponašanju zavisnika � u drugim socijalnim sistemima � u radnom/ profesionalnom okruženju � u širem socijalnom okruženju (nasilje, kriminalitet. . . ) � proces disocijalizacije 21

Metodologija “pravljenja mozaika”/2 Dijagnoza alkoholozima obuhvata: �postavljanje dijagnoze zavisnosti �utvrdjivanje posledica zavisnosti: �somatskih komplikacija �psihičkih problema �socijalnih problema �utvrdjivanje dualnih mentalnih poremećaja �postavljanje dijagnoze za posebne populacije zavisnika: �žene �vrlo mladi i stari korisnici �članovi etničkih manjina �osobe sa izazovima vezanim za seksualni identitet 22

Literatura �Nastasić, P. (2011), Ekosistemski pristup alkoholizmu. * Beograd, Publikum. �Poglavlje Opšti principi dijagnostikovanja alkoholizma, str. 55 – 75. *Skraćenica u prezentacijama “EPA” 23