3 Mavzu Oqituvchi faliyatid pedggik qobiliyat 1 Reja

3 Mavzu: O’qituvchi faоliyatidа pedаgоgik qobiliyat. 1

Reja: 1. Qobiliyat va pedagogik qobiliyat haqida tushuncha. 2. Pedagogik qobiliyatning turlari va ularning tavsifi. 3. Pedagogik qobiliyatni shakllantirish yo’llari. 2

Adabiyotlar: 1. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 2. Azizxo’jaeva N. N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. – Toshkent: Nizomiy nomidagi TDPU, 2006. 3. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. Darslik. N. T. Omonov, N. X. Xojaev, S. A. Madiyarova, Ye. I. Eshkulov. T. : “IQTISOD-MOLIYA”, 2009. 4. Xoliqov A. Pedagogik mahorat. – T. : IQTISOD-MOLIYA, 2011. 5. Hikmatnoma. //To‘plovchi N. Eshonqulov. Toshkent: Cho‘lpon, 1992 3

R: 1. Qobiliyat va pedagogik qobiliyat haqida tushuncha QОBILIYAT – shaxsning individual psixologik xususiyati bo‘lib, muayyan faoliyat yuzasidan layoqati va ishni muvaffaqiyatli amalga oshirish subyektiv shart–sharoitini ifodalovchi individual psixik sifatlar yig‘indisidir. 4

Qobiliyatni inson tug‘ma, tabiat in’omi sifatida tayyor holida olmaydi, balki hayotiy faoliyati davomida shakllantiradi. Qobiliyatli kishi mutaxassislikni tez egallay oladi va yuqori mahoratga erishadi hamda ishlab chiqarish, fan yoki madaniyatga yangilik kirita oladi. 5

Qobiliyat bilimdan farq qiladi Bilim Qobiliyat esa Ilmiy mutolaalar natijasidir insonning psixologik va fiziologik tuzilishiga xos bo‘lgan xususiyatdir. Qobiliyat bilim olish uchun zaruriy shartsharoit yaratadi, shu bilan birga, u ma’lum darajada bilim olish mahsulidir. Umu miy va maxsus bilimlarni o‘zlashtirish, shuningdek, kasbiy maho rat ni egallash jarayonida qobiliyat mukammallashib va rivojlanib boradi. 6

Qobiliyatga yaqinroq turadigan tushunchalar ko‘nikma va malaka lardir. Ko‘nikmalar – o‘qituvchining kasbiy faoliyati jarayonida hosil qi lin gan tajriba va bilimlar asosida bajariladigan ishning mukammal usuli. Malakalar – o‘qituvchining ongli faoliyatni bajarishi jarayonida hosil qilingan kasbiy intellektual faoliyatning avtomatlashgan komponentlari yig‘indisi. Demak, QOBILIYAT ko`nikma va malakalarning paydo bo`lish jarayonida shakllanadi. 7

Pedagogik qobiliyat – bu qobiliyat turlaridan biri bo‘lib, kishining pedagogik faoliyatga yaroqliligini va shu faoliyat bilan muvaffaqiyatli shug`ullana olishini aniqlab beradi. Pedagogik psixologiyada o‘qituvchilik faoliyatida pedagogik qobiliyatlarning tutgan o‘rnini ilmiy izohlab berishga oid samarali tadqiqotlar olib borilgan. 8

R: 2. Pedagogik qobiliyatning turlari va ularning tavsifi. Yirik olim F. N. Gonobolin pedagogik qobiliyatlarni quyidagi turlarga ajratishni taklif etadi: 1) didaktik qobiliyatlar (bu oson yo‘l bilan murakkab bilimlarni o‘quvchilarga tushuntira olishdir); 2) akademik qobiliyatlar (barcha fanlar yuzasidan muayyan bilimlarga ega bo‘lishlik) 3) pertseptiv qobiliyatlar (qisqa daqiqalarda o‘quvchilar holatini idrok qila olish fazilati) 4) nutq qobiliyatlari (qisqa daqiqalarda o‘quvchilar holatini idrok qila olish fazilati) 5) tashkilotchilik qobiliyati (sinf-guruh yoki jamoani uyushtirish va uni boshqarish iste’dodi) 6) avtoritar qobiliyatlar (o‘zining shaxsiy xususiyati, bilimdonligi, aql-farosatliligi, mustahkam irodasi bilan obro‘ orttirish uquvchanligi. ) 7) kommunikativ qobiliyatlar (muomala va muloqot o‘rnata olish) 8) pedagogik xayolot ( insonning kelajagini oqilona tasavvur qilishdan iborat bashorati) 9) diqqatni taqsimlay olish qobiliyati (insonning oqilona tasavvur qilishdan iborat bashorat) 9 kelajagini

Psixolog olim Olga Matveeva quyidagi qobiliyatlarni ko‘rsatib o‘tadi: 1. Muloqot qilish (kommunikativ) qobiliyati. O‘qituvchi o‘quvchilar bilan dars va darsdan tashqari jarayonlarda, sinfda ijobiy ruhiy iqlim yarata oladi. 2. Voqealarni oldindan ko‘ra olish qobiliyati: Ushbu qobiliyat turi har bir o‘qituvchining sergakligida, o‘quvchilarning ruhiyatini, ichki dunyosini ko‘ra olishida namoyon bo‘ladi. Shunda o‘qituvchi kim nimaga qodir ekanligini oldindan bashorat qila oladi. 3. Eshitish va his qilish qobiliyati. Bunday qobiliyatga ega bo‘lgan insonlar musiqani sevishadi, ohangni yaxshi his qilishadi, deklamatsiya asosida proza va poeziyani yaxshi o‘qishadi, eshitgan narsasini xotirada saqlaydi, ayniqsa, she’r va qo‘shiqlarni sevib tinglaydi. 4. Kinestetik (teri muskul) qobiliyat. O‘qituvchining o‘z hatti harakatlarini muvofiqlashtirish qobiliyati, harakat ohangini his qilgan holda yo‘naltiradi, vaqtni harakat sur’ati bilan his qiladi, o‘zi uchun maishiy qulayliklarni yarata oladi, hayot marhamatlaridan rohatlanishni biladi. 5. Mantiqiy qobiliyat. Falsafiy mulohazalar yuritishni, raqamlarni, matematikani, murakkab masalalarni hal qilishni sevadi, sababiyat va oqibat natijalarini tushunish malakasiga ega, voqelikda asosiylikni ikkinchi darajalisidan ajrata oladi; 6. Shaxsning ichki qobiliyati. O‘z-o‘zini mukammal bilishi, tushunishi va his qilish qobiliyati, erkin shaxsda ichki qobiliyat mukammal rivojlanadi, irodasi mustahkam, qat’iyatli, har qanday vaziyatda o‘z fikrmulohazasini erkin bayon eta oladi. 10

Yirik olim F. N. Gonobolin pedagogik qobiliyatlarni quyidagi turlarga ajratishni taklif etadi: 1) didaktik qobiliyatlar; 2) akademik qobiliyatlar; 3) pertseptiv qobiliyatlar; 4) nutq qobiliyatlari; 5) tashkilotchilik qobiliyati; 6) avtoritar qobiliyatlar; 7) kommunikativ qobiliyatlar; 8) pedagogik xayolot; 9) diqqatni taqsimlay olish qobiliyati. 11

Pеdаgоg оlim I. P. Pоdlаsiy pеdаgоgik qоbiliyatning tuzilishini quyidаgi tаrzdа аniqlаshtirgаn: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) tаshkilоtchilik – tа’lim оluvchilаrni jipslаshtirish, ulаrning fаоliyatini rеjаlаshtirish, jаmоаviy ishgа jаlb etish, yakunlаrini chiqаrish; diаgnоstik –o’quv mаtеriаlini tаnlаy оlish, o’quv mаtеriаlini tushunаrli, аniq, оbrаzli, ishоnchli vа tizimli bаyon etа оlish; o’quvchilаrning bilishgа qiziqishlаri vа intеllеktini rivоjlаntirishni rаg’bаtlаsh, o’quv-biluv fаоlligini оshirish hаmdа tаnqidiy fikrlаshni rivоjlаntirish vа ijоdkоrlikkа qоbiliyatlilik; pеrtsеptiv – tа’lim оluvchilаrning ichki оlаmigа tа’sir ko’rsаtish; ulаrning emоtsiоnаl hоlаtini хоlis bаhоlаsh, psiхikаsidаgi o’zigа хоsliklаrni аniqlаy оlish ko’nikmаsi; kоmmunikаtiv – tа’lim оluvchilаr vа jаmоа bilаn pеdаgоgik mаqsаdgа qаrаtilgаn munоsаbаtni o’rnаtа оlish ko’nikmаsi; suggеstiv (suggеstiya ishоntirish) – o’quvchilаrgа emоtsiоnаl tа’sir ko’rsаtish; tаdqiqоtchilikkа dоir – pеdаgоgik jаrаyon vа vаziyatlаrni аnglаsh hаmdа оb’еktiv bаhоlаy оlish ko’nikmаsi; ilmiy bilishgа dоir – tаnlаngаn iхtisоslikkа dоir bеlgilаngаn hаjmdаgi ilmiy bilimlаrni egаllаy оlish qоbiliyati; gnоstik – оb’еkt, jаrаyonni vа o’z fаоliyati nаtijаlаrini tаdqiq etish hаmdа оlingаn nаtijаlаr аsоsidа uni kоrrеktsiyalаy оlish qоbiliyati. 12

Pedagogika va psixologiya sohasida olib borilgan ilmiy tadqiqotlarga asoslanib, bizningcha, o‘qituvchining pedagogik qobiliyatlarini quyidagicha klassifikatsiya qilish mumkin. 1. Didaktik qobiliyat – bu oson yo‘l bilan murakkab bilimlarni o‘quvchilarga tushuntira olishdir. Bunda o‘qituvchining o‘quv materialini o‘quvchilarga tushunarli qilib bayon etishi, mavzu yoki muammoni ularga aniq va tushunarli qilib aytib berishi, o‘quvchilarda mustaqil ravishda faol fikrlashga qiziqish uyg`ota olishi ko‘zda tutiladi. O‘qituvchi zarurat tug`ilgan holatlarda o‘quv materialini o‘zgartira, soddalashtira oladi, qiyin narsani oson, murakkab narsani oddiy, tushunarsiz, noaniq narsani tushunarli qila oladi. 2. Akademik qobiliyat – barcha fanlar yuzasidan muayyan bilimlarga ega bo‘lishlik. Bunday qobiliyatlarga ega bo‘lgan o‘qituvchi o‘z fanini o‘quv kursi hajmidagina emas, balki ancha keng va chuqurroq biladi, o‘z fani sohasidagi yangiliklarni kuzatib boradi. Fan-texnika, ijtimoiy-siyosiy hayotga doir qiziqishlari bilan ko‘p narsalarni o‘rganib boradi. 13

3. Pertseptiv qobiliyat – qisqa daqiqalarda o‘quvchilar holatini idrok qila olish fazilati, bu o‘quvchining, tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira olish qobiliyati, o‘quvchi shaxsini va uning vaqtinchalik ruhiy holatlarini juda yaxshi tushuna olish bilan bog`liq bo‘lgan psixologik kuzatuvchanlikdir. Bunday o‘qituvchi kichkinagina alomatlar, uncha katta bo‘lmagan tashqi belgilar asosida o‘quvchi ruhiyatidagi ko‘z ilg`amas o‘zgarishlarni ham fahmlab oladi. 4. Nutqiy qobiliyat – ixcham, ma’noli, ohangdor, muayyan ritm, temp, chastotaga ega bo‘lgan nutq, shuningdek, o‘qituvchi nutqining jarangdorligi, uning pauza, mantiqiy urg`uga rioya qilishi, qobiliyatli o‘qituvchining nutqi darsda hamisha o‘quvchilarga qaratilgan bo‘ladi. O‘qituvchi yangi materialni tushuntirayotgan, o‘quvchining javobini tahlil qilayotgan, ma’qullayotgan yoki qoralayotgan bo‘lsa ham uning nutqi hamisha o‘zining ichki kuchi, ishonchi, o‘zi gapirayotgan narsaga qaratilganligi bilan ajralib turadi. Fikrlar ifodasi o‘quvchi uchun aniq, sodda, tushunarli bo‘ladi. 14

5. Tashkilotchilik qobiliyati – sinf-guruh yoki jamoani uyushtirish va uni boshqarish iste’dodi. Tashkilotchilik o‘quvchilarni xilma-xil faoliyat turiga jalb qilish uchun asos hisoblanadi. Bu qobiliyat, birinchidan o‘quvchilar jamoasini uyushtirish, jipslashtirish, muhim vazifalarni hal etishga ruhlantirish bo‘lsa, ikkinchidan, o‘z shaxsiy ishini to‘g`ri uyushtirish qobiliyatidir. 6. Obro‘ga ega bo‘lishlik qobiliyati - o‘zining shaxsiy xususiyati, bilimdonligi, aql-farosatliligi, mustahkam irodasi bilan obro‘ orttirish uquvchanligi. Fanda bu qobiliyat turi – avtoritar qobiliyat, deb ham yuritiladi. Obro‘ga ega bo‘lish o‘qituvchi shaxsiy sifatlarining butun bir kompleksiga, chunonchi, uning irodaviy sifatlariga (dadilligi, chidamliligi, qat’iyligi, talabchanligi va hokazo), shuningdek, o‘quvchilarga ta’lim hamda tarbiya berish mas’uliyatini his etishga, bu ishonchni o‘quvchilarga ham yetkaza olishiga bog`liq bo‘ladi. 7. Kommunikativ qobiliyatlar – muomala va muloqot o‘rnata olish, bolalarga aralashish qobiliyati, o‘quvchilarga to‘g`ri yondashish yo‘lini topa olish, ular bilan pedagogik nuqtai nazardan samarali o‘zaro munosabatlar o‘rnata bilish, pedagogik nazokatning mavjudligi. 15

8. Psixologik tashxis (diagnoz)ga doir qobiliyatlar – insonning kelajagini oqilona tasavvur qilishdan iborat bashorati. Bu o‘z harakatlarining oqibatlarini oldindan ko‘rishda, o‘quvchining kelgusida qanday odam bo‘lishi haqidagi tasavvur bilan bog`liq bo‘lgan shaxsni tarbiyalab yetishtirishda, tarbiyalanuvchining qanday fazilatlarining taraqqiyot etishini oldindan aytib bera olishda ifodalanadigan maxsus qobiliyat. Bu qobiliyat pedagogik optimizmga, tarbiyaning qudratiga, odamga ishonish bilan bog`liq bo‘ladi. 9. Diqqatni taqsimlash qobiliyati – bir necha ob’ektlarga bir davrning o‘zida o‘z munosabatini bildirish. O‘quvchi, o‘qituvchi uchun diqqatning barcha xususiyatlari - hajmi, uning kuchi, ko‘chuvchanligi, idora qilina olishi va ishga solinishining taraqqiy etgan bo‘lishi muhimdir. 16

10. Konstruktiv qobiliyat - o‘quv-tarbiya ishlarini rejalashtirish va natijasini oldindan aytish qobiliyati. Bu qobiliyat o‘quvchi shaxsining rivojini loyihalashga, o‘quvtarbiya mazmunini, shuningdek, o‘quvchilar bilan ishlash metodlarini tanlab olishga imkon beradi. 11. Gnostik qobiliyat – tadqiqotga layoqatlilik bo‘lib, o‘z faoliyatini, bu faoliyat jarayonini va uning natijalarini tekshirish hamda o‘rganish natijalariga muvofiq faoliyatni qayta qurish qobiliyatidir. 17

Kаsbiy-pеdаgоgik fаоliyatning muvаfаqqiyatli аmаlgа оshishi ko’p jihаtdаn pеdаgоgning mахsus pеdаgоgik qоbiliyatlаrni egаllаgаnligigа bоg’liq: T. I. Gаvаkоv pеdаgоgik qоbiliyatlаrni quyidаgi tаrzdа guruhlаshtirishni tаklif etаdi: Ø оb’еkt (tа’lim оluvchilаr)ni his etа оlish; Ø kоmmunikаtiv (kishilаr bilаn аlоqа o’rnаtish, sаmimiylik, mulоqоtchаnlik); Ø pеrtsеptiv (kаsbiy еtuklik, empаtiya, pеdаgоgik intuitsiya); Ø shахs dinаmizmi (irоdаviy tа’sir ko’rsаtish vа mаntiqiy ishоntirish qоbiliyati); Ø emоtsiоnаl bаrqаrоrlik (o’z-o’zini bоshqаrа оlish qоbiliyati); Ø krеаtiv (ijоdiy ishgа qоbiliyatlilik). 18

2. Pedagogik qobiliyatning turlari va ularning tavsifi. 9. Mustаqil tа’lim оlish vа o’z-o’zini rivоjlаntirishgа qоbiliyatlilik. O’qituvchining o’qitish, o’qish vа o’rgаtishgа dоir qоbiliyatlаrigа quyidаgilаrni kiritish mumkin: 2. O’quv mаtеriаlini mustаqil tаnlаy оlish, tа’limning sаmаrаli mеtоdlаri vа mаqbul vоsitаlаrini аniqlаy оlish; 8. O’zining shахsiy tаjribаsini bоshqаlаrgа uzаtish qоbiliyati; 3. O’quv mаtеriаlini tushunаrli bаyon etа оlish, uning bаrchа tа’lim оluvchilаr uchun tushunаrli bo’lishini tа’minlаsh; 7. O’zining pеdаgоgik mаhоrаtini tаkоmillаshtirish qоbiliyati; 6. Tа’lim оluvchilаrning hаr tоmоnlаmа rivоjlаnishini tаshkil etish qоbiliyati; 1. O’rgаnilаdigаnlаrini ko’rа оlish vа his etа оlish qоbiliyati; 5. O’quv jаrаyonidа pеdаgоgik tехnоlоgiyalаrdаn fоydаlаnа оlish qоbiliyati; 4, Tа’lim оluvchilаrning individuаlligini hisоbgа оlish bilаn bоg’liqlikdа o’qitish jаrаyonini tаshkil etа оlish qоbiliyati; 19

R: 3. Pedagogik qobiliyatni shakllantirish yo’llari Olimlarning uzoq yillar olib borgan ilmiy tadqi qotlari va kuzatishlari natijasida pedagogik qobiliyatning quyida gi asosiy sifatlari ajratib ko‘rsatilgan: 1. O‘z kasbiga muhabbat, o‘quvchilarni seva olishi. 2. Mutaxassislik fanini mukammal bilishi, unga qiziqishi. 3. Pedagogik taktga (odob va go‘zallikka) ega bo‘lish. 4. Bolalar jamoasiga singib keta olish. 5. O‘z mehnatiga ijodiy yondashish. 6. Javobgarlikni his etish. 20 7. Tarbiyaviy bilimlarni egallaganligi.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT! 21