2 SOCIJALNI RAD I BOLESTI ZAVISNOSTI Oktobar 2016

2. SOCIJALNI RAD I BOLESTI ZAVISNOSTI Oktobar 2016. • Protektivni faktori • Ekosistemski pristup u razumevanju bolesti zavisnosti 1

Uticaji u razvoju zavisnosti (Nastasić, EPA, str. 19) Do koje će tačke na ovom kontinuumu će doći pojedinac/porodica /grupa /zajednica je određeno delovanjem sistemskih procesa u kojima učestuju: �Faktori rizika: uticaji koji povećavaju verovatnoću da dođe do nepovoljnog ishoda �Faktori zaštite ili protektivni faktori: uticaji koji modifikuju, poboljšavaju ili prekrajaju odgovor osobe na neki sredinski rizik (koji povećava verovatnoću neadaptivnog odgovora) �Mehanizmi održanja homeostaze sistema kojima osoba pripada (regulatorni mehanizmi) 2

PROTEKTIVNI FAKTORI BZ/1 SREDINSKI PROTEKTIVNI FAKTORI �Porodični protektivni faktori � Prvorođeno dete � Odrastanje u maloj porodici � Nizak porodični konflikt � Brižan odnos između braće i sestara � Brižan odnos u proširenoj porodici �Socijalna podrška od strane osoba van porodice �Posvećenost školi �Uključenost u konvencionalne aktivnosti �Prosocijalne norme i vrednosti u neposrednoj u sredini 3

PROTEKTIVNI FAKTORI BZ/2 INDIVIDUALNI PROTEKTIVNI FAKTORI �Socijalne veštine i veštine rešavanja problema �Pozitivan stav �Dobar tempterament �Visoka inteligencija �Nizak nivo stresa u detinjstvu 4

EKOSISTEMSKI PRISTUP/1 Sistem je skup jedinica koje su u međusobnom odnosu i u odnosu sa okolinom - stanje svake jedinice je određeno onim drugih jedinica. Članovi sistema su međusobno uslovljeni u stalnoj dinamičkoj ravnoteži - cirkularna kauzalnost Živi sistemi imaju dve suprotne težnje: � za održanjem homeostaze � za razvojem 5

EKOSISTEMSKI PRISTUP/2 Regulatorni mehanizmi sistema imaju za cilj očuvanje njegove homeostaze. SIMPTOM - sistemska adaptacija na njegov totalni kontekst, u funkciji održanja homeostaze sistema koji se opire razvoju/promeni SISTEM ODRŽAVA SIMPTOM ODRŽAVA SISTEM Ekosistemski pristup: � svaka osoba istovremeno pripada nekoliko sistema � ovi sistemi su u stalnoj interakciji (porodica i škola). � mnogi sistemi su „ugnježdeni” jedan u drugi (npr. pojedinac u prodicu, porodica u susedstvo, susedstvo u širu zajednicu itd. ) 6

ZAVISNOST KAO SISTEMSKI PROCES Fenomen zavisnosti se održava kroz regulatorne mehanizmi međusobno “ugnježdenih” sistema (u cilju očuvanja njegove homeostaze): �društvenih sistema - socijalna i kulturalna pravila, povoljna očekivanja, norme, zakone, kazne, rituale, verovanja u vezi korišćenja psihoaktivnih supstanci (pijenja…) �interpesonalnih sistema kojima osoba pripada �horizontalna dimenzija: sistemi kojima osoba pripada u trenutku posmatranja (biološki, individualni, dijadni, porodični, lokalni socijalni, širi socijalni, nacionalni. . . ) �vertikalna dimenzija: prethodni sistemi/članovi sistema kojima osoba pripada; posebno značajno - transgeneracijsko prenošenje �biološkog i psihološkog sistema pojedinca - predvidljiv tok razvoja bolesti 7

Regulatorni mehanizmi društvenih sistema Bez obzira što je poodavno prepoznato da korišćenje PAS može da stvara ogromnu štetu, društvene zajednice od pamtiveka koriste neke PAS kao legitimno sredstvo za: � poboljšanje adaptacije osobe na zahteve sredine (uklapanje u društvo, stabilizovanje porodičnih odnose, uspešno izvođenje neke aktivnost) � olakšavanje doživljaja sebe i realnosti osobe(popravljanje raspoloženja, slobodnije izražavanje, da bekstvo od problema, umanjenje neprijatnost…) U nekim društvima je to alkohol, a u drugima su to druge supstance - opijum, marihuana, koka… Podržava se: � Grupna upotreba - porodični rituali, religijski obredi, � Individualna upotreba - u posebnim situacijama, uz obrok. . . 8

Procesi prilagođavanja (Nastasić, EPA, str. 22, 29) Unošenje PAS u organizam dovodi do bioloških i psiholoških promena kod pojedinca, time vršeći aktivan uticaj na sve ostale sisteme kojima pojedinac pripada. Dolazi do procesa prilagođavanja ovom novom “članu” u funkciji održanja prisustva PAS (što pokazuje da je PAS važna za održanje sistema) Ključno za razumevanje sistemskog pristupa BZ je razumevanje procesa prilagođavanja u sistemima: I pojedinca II porodice III društva 9

I Procesi prilagođavanja pojedinca Ekscesivno unosenje droge ili pijenje i prateće psihopatološko ponašanje zavisnika su aktivni i neprekidni adaptivni procesi (emocionalni i komunikacioni) u cilju istovremenog održavanja: �sistema - odnosa sa bliskim i značajnim osobama �simptoma – pijenja / uzimanja droge 10

A) Organski (biološki) procesi prilagodjavanja Organski, adaptivni procesi u neurobiohemizmu i metabolizmu pojedinca koji unosi psihoaktivne supstance - na nivou ćelije i na molekularnom nivou. �Fenomen tolerancije: porast ili pad tolerancije �Fenomen zavisnosti: psihološka i telesna/fiziološka 11

B) Psihološki procesi prilagođavanja/1 Zavisnost od PAS zaustavlja procese psihosocijalnog sazrevanja osobe: � uzimanje supstance postaje dominantni mehanizam nošenja sa problemima � supstanca zamenjuje interpersonalne odnose Suđenje i procena realnosti su smanjeni zbog uticaja supstance i disfunkcionalnog sazrevanja: Ispod grandiozne samoprezentacije mnogih zavisnika se kriju: �izrazito osećanje bezvrednostii i mržnja prema sebi �očekivanje prezira i odbacivanja od strane drugih 12

B) Psihološki procesi prilagođavanja/2 Raznovrsnost: �pojavnih kliničkih oblika �tipova ličnosti u vreme aktivnog uzimanja i trajanja bolesti Psihološke karakteristike koje se češće razvijaju: 1. mehanizmi odbrane : negiranje, minimalizacija, racionalizacija, projekcija. . . 2. antisocijalni obrazci – laganje, agresija, tuče, kriminal � usled dejstva PAS ili radi sticanja sredstava za nabavku PAS) 3. stvaranje “adiktivne ličnosti” 4. karakteristični obrasci ponašanja u socijalnom okruženju 13

Ad 3. Karakteristike adiktivne ličnosti (Nastasić, EPA, 32) �Izbegavanje odgovornosti �Nedostatak samodiscipline i niska samokontrola �Egocentričnost �Ambivalentan / negativan stav prema autoritetima �Neprilagođeno, asocijalno i antisocijalno ponašanje �Nerealan i nezreo odnos prema procesima življenja �Površan odnos sa ljudima i nesposobnost da se preuzmu socijalne uloge Ne znaju kako da uspostave zdravu relaciju Nemaju poverenje ni u koga 14

Ad 4. Obrasci ponašanja u socijalnom okruženju Karakteristični obrasci: �“Aranžiranje” - uzimanja PAS u što većem broju socijalnih situacija (smišljanje i organizovanje povoda za “provod”, pijenje, “duvanje” svuda i u svako vreme) �Disocijalizacija – druženje sa socijalnim grupama koje podržavaju i podstiču svaki oblik “konzumacija” supstanci, uključivanje u totalitarne socijalne grupe �Uzimanje supstanci u sve nižim socijalnim miljeima i situacijama (pijenje u periferijskim kafanama, bordelima, na pijacama; duvanje u zapuštenim delovima grada, mračnim javnim prostorima, napuštenim zgradama; “šmrkanje”u “jazbinama”, bordelima) �Taktike i strategije u socijalnom ponašanju (skrivanje, laganje) 15

II Procesi prilagođavanja porodice �Alkoholičarski/zavisnički brak �Alkoholičarska/zavisnička porodica �Deca iz alkoholičarskih/zavisničkih porodica �Transgeneracijska transmisija zavisnosti 16

Proces prilagođavanja kroz KONTINUUM UPOTREBE PAS �Stvaranje zavisnosti kod pojedinca, s obzirom na postojanje sistemskih procesa, predstavlja kontinuum, koji ima sasvim predvidljive faze, simptome i ishode. �Zaustavljanje toka u tom kontinuiranom procesu moguće je samo uz zaustavljanje procesa adaptacije/ prilagođavanja. �Neki od ovih procesa nalaze se izvan zavisnikapojedinca, dakle nalaze se u kontekstu Zavisnost je: �bolest pojedinca �bolest porodice i društva 17

KONTINUUM UPOTREBE PAS Polovi kontinuuma upotrebe PAS: �Negativan pol: “nulta upotreba”, apstinencija �Pozitivan pol: zavisnici sa teškim oštećenjima. Napredovanje na ovom kontinuumu dovodi do: � patoloških promena u biološkom sistemu pojedinca (telesna zavisnost, apstinencijalni sindrom) �predvidljivih i poznatih oblika telesnih i psiholoških disfunkcija �poremećaja odnosa sa bliskim osobama �pojave disfunkcija kod bliskih osoba (roditelja, braće /sestara, partnera, dece) �poremećaja odnosa sa širim socijalnim okruženjem, sukobi sa okolinom i sa zakonom 18

FAZE U RAZVOJU ZAVISNOSTI (Nastasić, EPA, str. 19) Zavisnost se razvija u vremenu, kroz prepoznatljive faze. Preklinička faza: apstiniranje umereno” korišćenje “trening faza” preadiktivna faza Klinička faza: toksikomanska faza terminalna faza / faza spasavanja U procesu stvaranja zavisnosti događaju se strukturalne promene u biohemijskom, psihološkom i socijalnom sistemu pojedinaca. �Do određene tačke moguće je zaustavljanje i povratak na prethodne faze. �U jednom momentu zbog strukturalnih promena proces postaje ireverzibilan i zaustavljanje toka nije moguće: izgubi se mogućnost vraćanja na kontrolisano ponašanje sistem ulazi u patološki balans koji onemogućava 19

ZAKLJUČAK Za kompletno razumevanje mnogostrukih formi kliničkog ispoljavanja tj. subtipova zavisnika potrebno je sagledati: § biološke i psihološke procese pojedinca (komorbiditet) § interakcijske procese održavanja homeostaze u sistemima kojimapojedinac pripada (porodični, širi porodični, šire socijalne grupe, profesionalna sredina i široko socijalno okruženje) 20

Literatura �Nastasić, P. (2011), Ekosistemski pristup alkoholizmu. Beograd, Publikum. �odabrana poglavlja navedna na slajdovima skraćenica EPA 21