14 18 NSAN YER ALTI SULARI VE OLUTURDUU

14 -18 NİSAN YER ALTI SULARI VE OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER KARSTİK ARAZİ: Kalker, kaya tuzu, jips gibi suda eriyen kayaların bulunduğu arazilere denir.

KAYALARIN ÇÖZÜLMESİYLE OLUŞAN ŞEKİLLER: LAPYA: Karstik arazilerde, yağışlar sonucunda yeryüzüne düşen sular, kireçtaşlarını aşındırarak oyuklar ve yarıklar oluşturur. Bunlara lapya denir. DOLİN: Lapyalar zamanla genişleyip birleşerek dolinleri oluştururlar. Derinlikleri birkaç metredir. Çapları ise birkaç yüz metreyi bulabilir. Göller Yöresi’nde, Geyik ve Bolkar Dağları ile Aladağlar üzerinde, İç Anadolu’nun güneyindeki Obruk Plâtosu’nda sayısız örnekleri vardır. UVALA: Karstik sahalarda dolinler zamanla genişleyerek uvaladenilen şekilleri oluştururlar. 2

POLYE: Uvalalar da genişleyip birleşirlerse polye adı verilen şekilleri meydana getirirler. Ülkemizdeki bazı ovalar polye ovası özelliğindedir. Bunların en önemlileri : Muğla, Elmalı, Kestel, Çeltikçi, Suğla, Bozova, Kızılova, Bademağacı, Kızılkaya, Seki ve Gembos polyeleridir. DÜDEN: Polyelerin tabanlarında veya kenarlarında suların dibe daldığı yerlere düden ya da su yutan denir. OBRUK: Yer altındaki mağara ve galeri tavanlarının çökmesiyle oluşmuş derin karst kuyularıdır. Obrukların bazılarının tabanlarında sular birikmiştir ve obruk gölleri meydana gelmiştir. Ülkemizin özellikle Konya Bölümü’nde obruklar yaygın olarak görülür. Bu bölümde Kızılören, Timraş, Kuruobruk ve Çalıdeniz obrukları en çok bilinenlerdir. Silifke’nin doğusundaki Cennet - Cehennem obrukları turistik açıdan önemlidir. 3

MAĞARALAR: Karstik alanlarda yer altı sularının eritmesi sonucu oluşan doğal yer altı boşluklarına mağara denir. Bu mağaralar birer turizm alanıdırlar. En tanınmış olanları Damlataş (Alanya), Karain (Antalya), İnsuyu (Burdur), Dim (Alanya), Zindan (Isparta), Dilek kuyu (Mersin) ve Narlı kuyu (Mersin) mağaralarıdır. KÖR VADİ: Karstik yörelerdeki akarsular bir düdende kaybolarak akışını yeraltında sürdürür. Bu akarsuların yeryüzünde süreklilik göstermeyen vadilerine kör (çıkmaz) vadi denir. 4

KARSTİK BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ: Kalsiyum bikarbonat suyla temas ettiğinde karstik kayaçların yapısında bulunan bikarbonatın içindeki karbondioksit ayrılır ve kalsiyum karbonat çökelir. Böylece birikim şekilleri oluşur. SARKIT: Mağaranın tavan kesiminde sızan kireçli suların bitki kökü veya buna benzer bir çıkıntı boyunca akarken buharlaşması ve suyun bünyesindeki kirecin birikmesi ile oluşur. DİKİT: Mağara tavanından tabana damlayan suların bünyesindeki kirecin birikerek yükselmesi ile oluşurlar. SÜTUN: Sarkıt ve dikitlerin zamanla birleşmesi sonucu oluşurlar. TRAVERTEN: Yeraltı sularının yeryüzüne çıkması ve içlerinde çözünmüş halde bulunan maddelerin çökelmesi ya da birikmesi ile oluşurlar. İçeriğindeki maddelerin özelliğine göre renk alırlar. Antalya ve Pamukkale travertenleri bunun en güzel örnekleridir. 5

BUZULLAR VE OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLERİ - Kutup bölgeleri ile yüksek dağların üst kısımlarında bütün yıl hiç erimeden kalan karlara toktağan (kalıcı) kar denir. -Enlemin etkisiyle toktağan kar sınırı Ekvatordan Kutuplara doğru azalır. Buzulların etki alanı daha çok kutuplara yakın yerlerdir. -Türkiye’nin bugünkü yer şekillerinin oluşmasında en az etkili olan dış kuvvet buzullardır. 6

BUZUL ÇEŞİTLERİ 1 - Sirk Buzulu : Yüksek dağlık alanlardaki küçük çukurlukları dolduran buzullardır. Yurdumuzda bazı yüksek dağlık bölgelerde vardır. Örnek: Cilo (Buzul Dağı), Ağrı, Tendürek, Süphan , Kaçkar, Erciyes, Uludağ, Beydağları, Geyik Dağları, Bolkar , Binboğa dağları gibi. 2 - Vadi Buzulu: Buzul aşındırması ile oluşan vadilerin içini dolduran buzullardır. Örnek: Cilo dağında olduğu gibi. 7

3 - Takke Buzulu: -Volkan dağlarının üst kısmında oluşan buzullardır. -Örnek: Ağrı dağında olduğu gibi 4 - Örtü Buzulu: -Kutup bölgelerinde görülür. Antartika ve Grönland’da olduğu gibi. -Kutup bölgelerinde denizde yüzen buz dağlarına Aysberg denir 8

BUZUL AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ 1 - BUZUL VADİSİ -Buzul aşındırması sonucu oluşan “U” şeklindeki vadilerdir. Akarsu vadilerine göre boyları kısadır ve sürekli iniş göstermezler. 2 - HÖRGÜÇ KAYA -Farklı direnç gösteren kayaların farklı derecede aşınması sonucu oluşan ve genellikle deve hörgücüne benzeyen kayalardır. 3 - SİRK (BUZ YALAĞI) -Dağların üst kısmında buzulun aşındırması ile oluşan küçük çukurluklardır. 9

BUZUL BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ 1 - MOREN -Buzulların aşındırarak taşıdığı kum , çakıl gibi maddelere moren denir. Ön, yan ve dip morenleri olarak üç gruba ayrılırlar. 2 - DRUMLİN Buzul biriktirmesi ile oluşan alçak tepelere denir. 3 - SANDER DÜZLÜĞÜ -Buzulların eridiği yerde ortaya çıkan akarsuların taşıdığı malzemeleri biriktirmesi ile oluşan düzlüklerdir. 10

DALGA VE AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER Akıntıları oluşturan (başlatan) etmenler - Sürekli rüzgarlar - Seviye farkı - Yoğunluk (tuzluluk) farkı - Gel-git 11

KIYI AŞINIM ŞEKİLLERİ 1 - Falez (Yalıyar) Yüksek kıyılarda dalgaların etkisiyle kıyıların alt kısımları aşındırılır ve bazı oyuklar oluşur. Bu oyuklar büyüdüğü zaman tavanları çöker ve denize dik kıyılar meydana gelir. Bu dik kıyılara falez ya da yalıyar adı verilir. - Ülkemizde falezler en çok Karadeniz kıyılarında oluşmuştur. 2 -aşınım platformu: Dalgaların dik kıyıları sürekli 2 -aşınım platformu: aşındırarak kıyının karaya doğru ilerlemesini saglar. Oluşan düzlüğe aşınım platformu adı verilir. 12

KIYI BİRİKİM ŞEKİLLERİ 1. kıyı seti Kıyı çizgisi üzerinde oluşmuş ince ve uzun kum şeritleridir. Dalgalar tarafından denizden getirilen kum tanelerinin birikmesi sonucu oluşur. 2. Kıyı oku Kıyı setlerinin deniz içine doğru uzanması sonucu oluşur. Kıyı oklarının gelişerek bir koyun ağzını kapatmasıyla oluşan kıyı set göllerine Lagün denir. Örneğin: Büyük ve Küçük Çekmece gölleri bu şekilde oluşmuştur. 3. Tombolo Kıyıya yakın bir adanın denize doğru gelişen kıyı oklarıyla ana karaya bağlanması sonucu oluşan yarımadalardır. Örnek: Marmara Denizi’nin güneyindeki Kapıdağ Yarımadası. 13