12 TANRI VE SIFATLARI Birlik ve Basitlik Nihalik

-12 TANRI VE SIFATLARI • Birlik ve Basitlik • Nihaîlik ve Zorunluluk • Ezelilik

• Bir varlığın mahiyetini belirleyen, o varlığın sahip olduğu özsel niteliklerdir. • Niteliklerden soyutlanmış bir Tanrı tasavvuru düşünülemeyeceğine göre her Tanrı tasavvurunun bir takım nitelikleri öngörmesi gerekir. • Tanrı’ya atfedilecek nitelikler, Tanrı tasavvurlarına göre farklılık gösterebilmektedir. • Tanrı’nın Mükemmel Varlık olduğu ve O’nun mükemmel sıfatlara sahip olması gerektiği, Tanrı kavramı için sağlam bir temel oluşturabilir. Bunun yanında şu nitelikler de Tanrı’ya atfedilmektedir:

Birlik ve Basitlik • Teist Tanrı tasavvurunun en temel iddiası Tanrı’nın birliğidir. Tanrı’nın birliğine dair a priori ve a posteriori birtakım gerekçelerden bahsedilebilir. • A priori gerekçeler, Mükemmel Varlık kavramının analizinde yatmaktadır. Mükemmel Varlık en güzel sıfatları kendinde barındırır ve birden fazla varlığın bu sıfatlara sahip olması mümkün değildir. Ayırt edilmezlerin özdeşliği ilkesi bu sonuca mantıki dayanak oluşturmaktadır. • A posteriori gerekçelerin başında da evrendeki düzenlilik yer almaktadır. • Birden fazla Tanrısal varlığın bulunabileceği ve bunların ilişkisel niteliklerle birbirinden ayrıldığı şeklindeki (Teslis inancında olduğu gibi) bir açıklama gayretinin, daha baştan -ilişki söz konusu olmadan- birden fazla Tanrı varsaydığı için birden fazla Tanrı olduğu iddiasından ziyade bir açılım getirmediği anlaşılmaktadır.

• Bu yönde başka kanıt da birden fazla mutlak alîm, kadîr ve irade sahibi Tanrı olması durumunda, onların iradeleri ve güçleri arasında çatışmanın meydana geleceği düşüncesidir. • Ockham’ın usturası olarak bilinen rasyonellik ölçütüne göre, tek bir Tanrı’nın evrendeki düzenliliği açıklamak için yeterli olduğu yerde birden fazla Tanrı’yı varsaymak gereksizdir.

• Tanrı’nın basitliğini öne süren anlayışına göre Tanrı ontolojik anlamda bileşiklikten uzaktır; O’nun varlığı ile mahiyeti arasında, veya farklı sıfatları arasında ontolojik bir ayrıma gidilemez. Bu yaklaşımın beş temel iddiası vardır: i. Tanrı niceliksel ayrıma konu olamaz, ii. Tanrı için madde-form gibi bir ayrım söz konusu olamaz, iii. Tanrı ile ilim, irade, kudret vb. sıfatları arasında bir ayrıma gidilemez, iv. Tanrı’nın cins ve türden oluşan bir bileşiklik içermesi söz konusu olamaz, v. Tanrı’da mahiyet-varlık ayrımına gidilemez.

• Tanrı’nın var olup olmadığını tartışmanın zemini Tanrı’nın ne olduğu sorusuyla ilişkilidir. Bu bakımdan Tanrı’nın bir mahiyetinin bulunması gerekir. Tanrı’nın mahiyeti gereği zorunlu varlık olduğunu söylemek ile Tanrı’nın varlığından başka mahiyeti olmadığını söylemek farklıdır. Yani, varlığı ile mahiyeti arasında zorunlu bir ilişki kurmak, varlığından başka mahiyetinin olmadığı anlamına gelmez. • Benzer şekilde Tanrı’nın zatı ile sıfatları veya sıfatlarının birbirleriyle arasında ayrıma gitmek ve özdeş olmadıklarını düşünmek onların birbirinden bağımsız bir şekilde var olabilecekleri anlamına gelmez.

Nihaîlik ve Zorunluluk • Tanrı’nın nihaîliği, O’ndan daha temel bir varlık olamayacağını; zorunluluğu da, varlığının herhangi bir nedeninin bulunamayacağını ifade etmektedir. • Tanrı’nın zorunlu olması mahiyetinin gereğidir ve bu sebeple varlığı için bir nedene sahip olmak Tanrı için mantıksal bir imkansızlıktır, yani çelişkilidir.

• Hâdis varlıklar için bile mahiyetleri varlıkları için bir neden olamazken, bu durum Tanrı için söz konusu olamaz. • Eğer Tanrı’nın varlığının, mahiyetinin gereği veya sonucu olacağı akıl yürütmesiyle, onun varlığının bir etkin nedeni olacağı kastediliyorsa bu kabul edilemez bir şeydir. Çünkü elimizdeki delil, nedensel zincirin varlığı bir nedene dayanmayan, fakat sabit bir mahiyete ve gerçekliğe sahip bir varlıkla son bulacağını göstermemektedir. • Dolayısıyla, nihaî ve zorunlu varlık olan Tanrı için mahiyetin bulunmadığına dair bir gerekçe bulunmamaktadır.

Ezelilik • Tanrı mükemmel varlık olduğu için sınırsız da olmak zorundadır. • Zamansal açıdan sınırlı bir varlık, ontolojik anlamda mükemmel olamayacağından dolayı O’nun zamanla sınırlı olmaması gerekir. Tanrı’nın ezeliliğine ve zamanla ilişkisine dair iki farklı yaklaşım mevcuttur: i. Tanrı’nın zamansız olduğu düşüncesi ii. Tanrı’nın bütün zamanlarda var olduğu düşüncesi

• Tanrı’nın zamansızlığını savunanların en temel iddialarından birisi, zamansal varlığın değişime olacağıdır. • Bir başka iddia ise, geçmişe dönük sonsuzluğun bilfiil değil bilkuvve olduğudur. Bu nedenle onlara göre, zamansızlığın dışında değilse bir O’nun başlangıcının olması gerekir. • Tanrı’nın zamansallığını savunanların iki önemli eleştirisi vardır: i. Tanrı’nın zamansızlığı kendi içinde tutarsızdır: Bu durumda Tanrı geçmiş, şimdiki ve gelecekteki hadiselerle eşzamanlı olacaktır. Bu ise onlara göre tutarsızlıktır. ii. Zamansızlık anlayışı Teist Tanrı tasavvuruyla uyuşmamaktadır: Teist anlayışta Tanrı zamansal varlıklarla ve hadiselerle ilgilenmektedir.