11 gaia DIKTADURA FRANKISTA EUSKAL HERRIAN 1939 1975

11. gaia DIKTADURA FRANKISTA EUSKAL HERRIAN ( 1939 -1975)

I. Gerra Zibilaren ondorioak I. SARRERA. Gerra Zibilak ondorio sakonak eragin zituen Euskal Herrian: • Demografikoak (hildakoak, atxiloketak, erbesteratuak, gosea, haurren heriotza tasaren igoera, haurren exodoa Ingalaterra, Frantzia, Belgika eta SESBera). • Politikoak: 1936 ko Autonomia Estatutua eta Kontzertu Ekonomikoen abolizioa (Bizkaian eta Gipuzkoan), (zentralismoa) , administrazioan garbiketa sakona: epaiketa asko erantzukizun politikoak zirela eta. • Lurraldea ere erabat suntsituta geratu zen (herriak, errepideak eta azpiegiturak; Bilbo salbuespena izan zen, industria ez baitzen suntsitua izan, Eusko Jaurlaritzak horrela agindu zuelako). EIBAR 60 HILDAKO UME ERBESTERATUAK

Erbesteratutako umeak itsasontzi batean

II. Bilakaera ekonomikoa a) Gerra ondorengo berreskurapena - Gerra Zibilean, gipuzkoar zein bizkaitar eraikuntza industrialek jasandako txikizioak ez ziren oso handiak izan. Okerragoa zen erregai , lehengai edo lan esku kualifikatuaren gabezia. Hala ere, gerra bukatu eta aste gutxira Euskadiko fabrika gehienek berrabiarazi zuten lana, eta hor hasi zen urteak iraun zituen hazkunde ekonomikoa. Hazkunde horren arrazoia produktu industrialen eskaerak izan zuen igoeran dago, lehendabizi gerrako behar militarrei aurre egiteko, eta gero, gerra ondoren lurraldearen ekonomia berreraikitzeko. Eskaera hau, batez ere, publikoa, gehienbat siderometalurgia, meatzaritza edo industria kimikara zuzendua zegoen, eta sektore hauek oso garatuak zeuden Euskal Herrian. Estatu frankistak ekonomian burutu zuen interbentzio gogorra ere eragin handia izan zuen: § Fabriken militarizazioa: lehen hilabeteetan, gerra interesa zuten produktuak lantzeko. § Prezioen ezarpena. § Baliabideen bideratzea… Estatuaren esku zegoen: inbertsioak… Guzti honek ekonomiaren garapen normala galarazten zuen: Baina industria gizonei bere produktuen erosketa ziurtatzen zien, eta hau erabakigarria zen kanpoarekiko loturak etenak zituen lurralde batean. - Sektore bakoitzak bere arazoak zituen. Horrela, siderurgiak ingeles ikatza ezin zuen erabili, eta Bizkaiko burdin meategien agortzeari eta burdina zein altzairua produzitzeko behar adinako txatarra nazionalaren ezari aurre egin behar izan zion. Metalurgiak Bigarren Mundu Gerraren amaierak arazoak ekarri zizkion, erregimen frankistari ezarritako isolamenduak lehengaiak eta errekina lortzeko zailtasunak izan zituelako. Elektrizitatearen produkzioak behera egin zuen, erregaia ezin zuelako inportatu, eta elektrizitatearen prezioak izoztu egin zirelako (1944 an Iberduero sortu zen). Kontsumo ondasunen produkzioa murriztu egin zen, bizitza maila jaitsi egin zelako eta inportatzen ziren lehengaien faltagatik. - Beste hainbat enpresen egoera hobeagoa zen: produktu metalikoei adibidez mesede egin zien Gerragatik kanpo konpetentziarik ez izateak: josteko makina (Alfa), bizikletak (Orbea, BH, G. A. C. ), sukaldeak (Orbegozo) e. a. Makina erreminta arloan enpresa ugari sortu ziren. Paper eta ehungintza industriak gora egin zuten, protekzionismoa zela eta prezioek gora egin zutelako.

B) 60 eta 70 urteetako garapena. - 1959 ko Estabilizazio Planaren ondoren erregimenak autarkia ekonomikoari amaiera eman zionetik euskal ekonomiak hazkunde handia hasi zuen, hainbat arrazoi ezberdinengatik: § Euskal industriak lan esku ugari zuen. § Finantziazio erraztasuna izan zuen euskal industriak: o Inbertsiora zuzenduriko aurrezki pribatu bati esker. o Kreditu ofizialarengatik, enpresen autofinantziazioa. o Atzerritar inbertsioa (sektore metalurgiko eta kimikoan gehien bat). - 60 eta 70 etako espainiar eredu ekonomikoa, interbentzionista eta babesleak euskal industria libre utzi zuen atzerritar konpetentziatik. Honek espainiar merkatuan sartzea erraztu egin zuen. Halere, epe luzean eredu honek ondorio negatiboak izan zituen: § Teknologia propioaren gabezia. § Atzerriarekiko menpekotasuna ekarri baitzituen. Guzti honen ondorioz, hazkunde ekonomiko handia ezagutu zuen Euskal Herriak, baina desoreka nabarmenekin: § Bizkaia eta Gipuzkoan kontzentratu zen industria. § Industria astunarekiko menpekotasuna (siderurgia, metalurgia, untzigintza, kimika, e. a. ). § Lehiakortasun eskasa. § Ingurumenaren kutsadura. § Energia kontsumo handia § Hirugarren sektorearen ahulezia. Gipuzkoan kooperatibismoa hedatu zen 60 ko hamarkadan: ULGOR (Fagor) (1956) sortzaileen katolizismo sozialak bultzatuta. Arrasate izan zen gune nagusia. Kooperatibetan langileak dira bazkideak, eta finantzatzeko Lankide Aurrezki Kutxa sortu zen (1959) Industria ugari bultzatu zuten: galdetegiak, etxeko tresnak… 1959. urteaz geroztik, hasi ziren sortzen egungo kooperatibetako asko; esaterako Eroski (1969) edo Danobat. Mugimendu kooperatibistaren barruan enpresak elkartu ziren Mondragon Kooperatiba Taldea (gero Mondragon Korporazioa) sortuz. Gaur egun kooperatibismoa EAEko hiru probintzietara zabaldu da eta kontinente guztietan ditu enpresak.

III. Bilakera politikoa: Isolamendu aldian (1939 1959) a) Euskadi isolamenduaren aldian: 1939 -1959. - Espainiaren isolamenduaren garaian, frankistek Euskadin agintari politiko askoren kontrako errepresioa (Erantzukizun politikoaren Legea). OPOSIZIOAri dagokionez barneko eta kanpoko erresistentzia bereiztu behar da. 1) Barneko erresistentzia - Garai honetan oraindik usten zen aliatuek II. Mundu Gerra irabazten bazuten, Francoren erregimena desegin ahal izango zela. Honela 1946 arte, EAJ eta Euskal Jaurlaritza matxinada armatu bat antolatzea nahi izan zuten: klandestinitatean Euzko-Naia talde politiko militarra antolatu zen. Bost urtez Espainiako helburu militar, polizia eta politikoei buruz informazioa jasotzen egon ziren, eta 1944 an mobilizatzeko zain egon ziren, baina ez zen agindu hori iritsi. Azkenean 1950 urte amaieran ezabatu zen. -Lan gatazken alorrean 1940 ko eta 1950 eko hamarkadan izandako grebak eta protestak langileek pairatzen zituzten bizi baldintza kaxkarrak ziren: 1947 ko maiatzaren 1 erako greba orokor baterako deialdia egin zen (60. 000 langile Bizkaian eta Gipuzkoan). Errepresioa gogorra izan zen (2000 -4000 lagun bitartean atxilotu zituzten eta grebalariak kaleratu zituzten). Lanuzte orokor hori izan zen aldi horretan frankismoaren aurka egin zen manifestaziorik garrantzitsuena. 1951 ean beste greba orokor bat antolatu zuen, bizimodua garestitu zela-eta gizarte-hobekuntzak eskatzeko. Errepresioa basatia izan zen, eta buruzagi politikoak eta sindikalistak atxilotu zituzten. Euskal elizaren oposizioa Francoren erregimenak euskal elizaren hierarkia kontrolatu nahi izan zuen, eta goi-karguak erregimenaren aldekoak ezarri zituen. - Langileen eta kleroaren arteko loturak gehitu egin ziren (Ekintza Katolikoa) eta baita erregimenaren kontrako jarrerak: § 1944 an euskal apaiz talde batek idatzi bat bidali zion Vatikanoari frankismoa salatuz. § 1949 an euskal gotzainak izendatzeko eskaera egin zen. § 1950 ean euskararen jazarpena eta askatasuna eza salatzen zuten Egiz aldizkari klandestinoan. -1953 an Espainiak eta Vatikanok konkordatua izenpetu zuten, eta Francoren erregimenari onartzen zuela adierazi zion. Gobernuak gotzainak izendatzeko gaitasuna bere gain hartu zuen eta elizak Espainiako gizartean berriro protagonista izatea eta eragina indartzea lortu zuen.

Euzko-Naia (1939 -1950)

2) Kanpoko erresistentzia : Eusko Jaurlaritza erbestean. • 1936 ko urrian sortutako Eusko Jaurlaritza (Jose Antonio Agirre lehendakari) Kataluniara joan zen Bizkaia frankisten esku erori zenean, eta Frantziara (Belgika, Berlin , Suedia gero). • Alemanek Frantzia hartu zutenean (1940) Euskaldun asko deportatuak izan ziren, jaurlaritzaren lokal asko itxi zituzten, eta askok erresistentzian eta aliatuekin borrokatu zuten ( Gernika bataloia). • Agirre lehendakariak 1941 ean Estatu Batuetara ihes egitea lortu zuen, eta Eusko Jaurlaritzak ordezkaritzak ireki zituen Londresen eta New Yorken, eta harreman onak izan zituen AEBko gobernuarekin nazismoaren aurkako borrokan (Jesús Galindez nazionalistaren kasu: FBIrentzat eta CIArentzat lan egin zuen, 1956 an desagertu arte). Espioitza-lanak eta ihes egiteko sareak ere sortu zituzten. Errepublikaren erbesteko gobernuarekiko harremanak ez ziren errazak izan, eta EAJ gobernu errepublikanoarekin harremanak haustera ere iritsi zen. • 1945 an Baionako Ituna sinatu zuten euskal indarrek errepublikaren aldeko indar espainiarrekin (EAJ, EAE, PCE, UGT, ELA-STV, PSOE, CNT, Mendigoizaleak, Ezkerra Errepublikanoa, Alderdi Errepublikano Federala) , ituna sinatu zutenen helburua: 21 testu iruzkina: “Baionako Hitzarmena” § Espainian demokrazia ezartzeko borrokatzeko konpromisoa hartu zuten. § Helburu bikoitza zuten: Errepublika eta Autonomia Estatutua berrezartzea. Urte horretan baikor zeuden, herrialde aliatuen eta nazioarteko erakundeen (NBE, esaterako) laguntzaz Franco agintetik botako zutela uste baitzuten. • Gerra hotza garaian, politika-tentsioak areagotu egin ziren, PC Eusko Jaurlaritzatik bota (1958).

Eusko Jaurlaritza erbestean (Paris) JOSE ANTONIO AGIRRE

1939 -1951 Eusko Jaurlaritza erbestean Erbesteratutako euskaldunak

Gernika Bataloia • Desaparecido Aguirre (Amerikara joan zen) al sorprenderle la ofensiva alemana en Bélgica, otros abertzales tomaron la iniciativa de constituir en Londres un Consejo Nacional de Euzkadi para organizar la resistencia. Una de las iniciativas más destacadas de esta institución, a la que ya nos referimos en esta sección de DEIA, tras llegar a un acuerdo con el Gobierno francés en el exilio liderado por el general De Gaulle, fue la creación de una unidad de combatientes vascos encuadrada en las Fuerzas Francesas Libres: el 3 er Batallón de Fusileros Marinos. Este batallón terminó siendo disuelto por el Gobierno británico, que no admitió unidades integradas exclusivamente por vascos en su suelo por su connivencia con la dictadura franquista. Pero muchos de sus integrantes podrían formar tiempo más tarde, tras reaparecer el lehendakari Agirre y reconstituirse el Gobierno vasco, sobre territorio francés liberado de la ocupación alemana, una nueva unidad vasca: el Batallón Gernika. El Gobierno vasco a finales de enero de 1945 realizó un Llamamiento a la juventud vasca para que se alistara para combatir al nazismo. En este texto Jesús María de Leizaola enlazaba la lucha contra el totalitarismo mantenida durante la Guerra Civil con la desarrollada en la II Guerra Mundial. Euzkadi, primera agredida, debe hallarse en línea en la última batalla, en la definitiva victoria sobre la antidemocracia europea. Junto a esta proclama oficial del Gobierno vasco que firmaba Leizaola en nombre del lehendakari Aguirre, todavía exiliado en América, su órgano oficioso Euzko Deya del París recientemente liberado, publicaba otro texto firmado por Un Gudari titulado ¡Gudaris! ¡Euzkadi os llama! VOLUNTARIOS A este llamamiento acudieron muchos jóvenes vascos de muy diversos orígenes. Gran parte de ellos fueron veteranos de la Guerra Civil que se habían refugiado en Francia o Iparralde tras su final , bastantes de los cuales habían formado parte de la unidad de fusileros marinos constituida en 1941. Otros, más jóvenes, se unieron en este momento por primera vez a esta lucha escapando de la dictadura franquista. Es digna de mención la fuga de cuatro jóvenes de Ondarroa desde este puerto en un bote a remo. Con estos voluntarios se constituyó el Batallón Gernika, comandado por Kepa Ordoki, quien había sido oficial del Ejército vasco durante la Guerra Civil. Esta unidad estuvo integrada en el Regimiento Mixto de Marroquíes y Extranjeros, cuyo comandante era Jan Chodzko, polaco. • • Los combates para la liberación de Point-de-Grave comenzaron el 14 de abril de 1945 y los atacantes se enfrentarían a una guarnición alemana de más de 4. 000 hombres guarecidos en fortificaciones y búnkeres de acero y hormigón en gran parte subterráneos construidos para resistir fuertes ataques. Las defensas incluían todo tipo de obstáculos como zanjas, muros y terrenos minados, así como Gernika Bataloia Parisen sartzen askatasunaren egunean. artillería de todos los calibres. Los defensores sufrieron cerca de 900 muertos, muchos de ellos desaparecidos en las ruinas de las fortificaciones destruidas, y aproximadamente 700 heridos. Por parte de los atacantes los heridos rondaron el millar, contabilizándose cerca de 400 muertos. Entre los gudaris del Batallón Gernika fueron cinco los que perdieron allí su vida. 3 klik

Jesús Galindez espia CIAren kolaboratzailea (1915 -1963) • • Idazle, lege-gizona, irakasle (Columbia unibertsitatean) eta politiko nazionalista euskalduna. EAJren ordezkari izan zen erbezteko Euskal Gobernuan. Zerbitzu sekretokoa CIArekin kolaboratu zuen Dominikar Errepublikan, Trujillo agintea hartu zuenean ihesi egin zuen baina Nueva Yorken bahitua izan zen dominikar zerbitzu sekretoengandik eta indarren Errepublikara bidalita hegazkin batean, bertan Leonidas Trujillo presidenteak aginduta erahila izan zen. Bere gorpua ez zen inoiz agertu. Uste da hilketaren arrazoia, Trujillorik buruz egin zuen ikerketa lana izan zela, “La era Trujillo” liburuan bilduko zuena.

Baionako Hitzarmena (1945) • 1945 an Baionako Ituna sinatu zuten euskal indarrek errepublikaren aldeko indar espainiarrekin (EAJ, EAE, PCE, UGT, ELA-STV, PSOE, CNT, Mendigoizaleak, Ezkerra Errepublikanoa, Alderdi Errepublikano Federala) , ituna sinatu zutenen helburua: 21 testu iruzkina: “Baionako Hitzarmena” § Espainian demokrazia ezartzeko borrokatzeko konpromisoa hartu zuten. § Helburu bikoitza zuten: Errepublika eta Autonomia Estatutua berrezartzea. Urte horretan baikor zeuden, herrialde aliatuen eta nazioarteko erakundeen (NBE, esaterako) laguntzaz Franco agintetik botako zutela uste baitzuten. 21. Testu iruzkina

Bilakaera Politikoa: Kontinuismo garaian (1959 -1975) (I) B) Euskadi kontinuismo politikoaren aldian: 1959 -1975. • Teknokratek (Opusekoak) izan zuten garrantzia. Aldaketa batzuk egin arren: § Hitzarmen kolektiboen legea (1958). Langile eta enpresarioen artean sindikatutik kanpo. § Prentsaren legea (1966, aurre zentsura kendu, baina gerokoa mantendu). Hala ere, frankismoaren izaera diktatoriala eta errepresiboa jarraitu zuen: § 1963 an (Orden Publikoaren Legea, TOP). § Aurreko sei legeak batu egin zituzten Estatuaren Lege Organikoan (1966): demokrazia organikoa onartu zuen: ordezkapena ez zegoen hiritarren esku, “organoetan” baizik (familia, udalerria, sindikatua). - 1969 an Francok Juan Carlos Borboikoa izendatu zuen errege izateko ondorengo, eta Carrero Blanco lehendakariorde (inmobilismoaren joerako zen, ez zuten berrikuntzarik onartzen). - 1973 an Carrero Blanco gobernu buru izendatu zuen, baina bere proiektua bertan behera geratu zen ETAk hil zuenean (Ogro operazioa). - 1974 an Francok Arias Navarro izendatu zuen gobernu buru. Honek hasieran ukitu liberala ematen saiatu bazen ere, hainbat gertaera izan zirela eta (ETAren atentatua Madrilen, Añoverosen kasua, Puig Antich anarkistaren hilketa, Portugaleko iraultza), gero zapalkuntzaren bidera itzuli zen. OPOSIZIOA kanpoan eta barruan. • Urte hauek frustrazio urteak izan ziren , Francoren erregimenak nazioarteko onespena lortu zuelako eta Euskadiko errealitatearekiko konexio txikia zelako. Gainera Agirre lehendakaria hil zen 1960 an, Jesus María Leizaolak ordeztu zuen. Agirre bezala, EAJ alderdikoa zen, baina ez zuen haren karismarik. Diktadorea hil arte, erbesteratutako euskaldunak frankismoaren aurkako borroka-espirituari eusten saiatu ziren. • 60 ko hamarkadan errealitatearen eta erregimenaren arteko kontraesanak gehitu egin ziren: oposizioa indartu egin zen. Langileek protestak eta grebak egin zituzten (1966 tik 1972 ra, 1000 baino gehiago). Greba horien arrazoiak: § lanordu gutxiago, soldaten igoera, lan baldintzen hobekuntza. § Baita izaera politikoa zuten aldarrikapenak ere. § Estrategia politiko berria agertu zen : sindikatu ofizialen kideak infiltratzera eraman zuena. Greba garrantzitsuena 1967 koa izan zen. Kaleratze ugari, salbuespen egoerak eta errepresio gordinak izan ziren.

Se han cumplido 50 años del inicio de la huelga más larga desarrollada durante el franquismo. La huelga de Bandas, como anteriormente la de los mineros de Asturias en 1962, representó un cambio en la percepción del movimiento obrero en la lucha contra la dictadura, se podía luchar, se podía aguantar, la solidaridad daba fuerza y se compartían experiencias que animaban a otras empresas y/o sectores. Después de la derrota de 1939 y la durísimo represión, el movimiento se recomponía y llegó a convertirse en el factor decisivo de la crisis política y social de los últimos años del franquismo.

Bilakaera Politikoa: Kontinuismo garaian (1959 -1975) (II) • Elizan 339 apaizek dokumentu bat idatzi zuten (1960): frankismoaren zapalkuntza eta euskal herriaren eskubideen zapalketa salatzen zituzten. Gutun hau idatzi ondoren protestak ugaritu ziren, bide ezberdinak erabili zituztelarik: sermoiak, gizarte eta kultura ekintzak, debekatzea ikur espainoleen erabilpena elizan, apaiz batzuk ez zuten estatuburuaren aldeko eskaera sartzen mezan, konsagrazioan himno nazionala jartzeari uko egitea , Espainiako sinboloak eliz barruan edukitzeari uko egin. . . Oposizioak bere ekintzak (hezkuntza, euskara, sindikalismoa) elizaren babesean egiten zituen. - Gainera, Vatikanoko II. Kontzilioa (1962 -1965) zela eta, elizaren barruan sortu zen krisia aipatzeko da: § Elizak jarrera liberalagoa eta demokratikoagoa hartu zuen. § Espainiako elizak frankismoa kritikatzeko joera hartu zuen, eta demokrazia eskatzen zuten oposizioko mugimenduak babesteari ekin zion. § 1974 an liskarrak egon ziren gobernuaren eta Antonio Añoveros Bilboko apezpikuaren artean, Euskal Herriaren kultura-identitatea defendatu zuelako. Gobernuak gotzaina bere egoitzatik aldentzea nahi izan zuen, eta gotzainak, hori ez onartzeaz gainera, eskumikatzeko (elizatik botatzea) mehatxua egin zien gotzain baten kontra indarra erabiliko zuenari.

339 euskal apaizek idatzitako dokumentua (1960) Matxinatuek guztira 14 apaiz euskaldun hil zituzten. Argazkian frankismoa hasieran Carmonako (Sevilla) zeuden euskal apaizak. Gero espetxe berezi bat egin zute beraientzat Zamoran.

Añoveros kasua (1974 ko otsaila) Añoverosek idatzitako pastoralaren zatia “El pueblo vasco, igual que los otros pueblos del Estado español, tiene derecho a conservar su propia identidad, cultivando y desarrollando su patrimonio espiritual, dentro de una organización sociopolítica que pueda reconocer su justa libertad (. . . ) “En las actuales circunstancias, el pueblo vasco tienen serios obstáculos para alcanzar estos derechos. El uso de la lengua vasca, tanto en la enseñanza como en los medios de comunicación, está sometido a notorias restricciones”.

Elizaren protesta 5 heriotza zigorren kontra • 1975 ean berriro hasi ziren tentsioak Eliza eta gobernuaren artean. Pablo VI. ak aita santuak Francori eskatu zion ezarri zituen 5 heriotza zigorrak (3 FRAPekoak eta 2 ETAkoak) bertan behera lagatzeko. Beste horrenbeste egin zuten Bilboko eta Donostiako gotzainek, eta apaiz batzuk protesta gisa homilia (mezan apaizak esaten dituen hitzak diskurtso bezala) eman ordez isiltasun minutuak egin zituzten.

TXIKI eta OTAEGIren ERAILKETA (1975 ko iraila)

ETA ren sorrera (1959) (I) EAJtik gazte talde bat banandu eta EKIN iritzi-taldea sortu zuten (1951) Geroxeago EKINetik ETA sortu zen 1959 an (Euskadi ta Askatasuna). Euskal Herriaren autodeterminazioaren eta independentziaren alde egiten zuen. Hainbat ideologien eragina izan zuen: § Sabino Aranaren independentziaren nahia (1962 an urrundu egin zen, arrazismoa ukatu eta akofentsionala). § Maoismoa (Txabi Etxebarrietak sartu), marxismoa. § Hirugarren munduko iraultza eta prozesuen eragina (Aljeria, Kuba). Hasieran pintadak, lehergailuak jarri eta kultura defendatzen zituen, baina denborarekin borroka armatuaren eta indarkeriaren alde egin zuen.

ETA ren lehen hilketak (1968)- Burgosko Prozesua (1970) 1968 an hilketak egiten hasi zen (Jose Pardines guardia zibila eta Melitón Manzanas Gipuzkoako Brigada politiko-sozialaren komisario nagusia) ). Ekintza hauei erantzuteko, frankismoak terrorea erabili zuen: jende asko atxilotu, etxeak bortxaz miatu eta atxilotuak torturatzen zituen. Gauzak txartu ziren Burgosko prozesuan (1970) 16 etakide epaitu eta seiri heriotza-zigorra ezarri zienean (heriotza-zigorrak kommutatu (kendu) zituzten). Protesta eta greba ugari izan ziren euskal lurralde osoan, eta gobernu frankistak salbuespen-egoerak ezarri zituen protestei aurre egiteko. JOSE PARDINES MELITON MANZANAS

BURGOSKO PROZESOAREN KONTRAKO MANIFESTAZIOA ETAren 16 KIDEENTZAT ZIGOR KAPITALA ESKATUKO DA.

Máxima clemencia

1968 -1975 era bitartean, ETAk zenbait industrialari bahitu eta 43 pertsona hil zituen; besteak beste, Carrero Blanco almirantea (1973) eta Madrilgo Rolando kafetegiaren kontrako atentatuan (1974 ko iraila) hildako 12 pertsona. - Franco hilzorian zegoela, gobernuak, ETAko ekintzei erantzuteko, bi etakide fusilatu zituen 1975 eko irailean: Txiki eta Otaegi. VIC GOARDIA ZIB KOARTEL 10 hildak HIPERCOR 2

1968 -1975 era bitartean, ETAk zenbait industrialari bahitu eta 43 pertsona hil zituen; besteak beste, Carrero Blanco almirantea (1973) eta Madrilgo Rolando kafetegiaren kontrako atentatuan (1974 ko iraila) hildako 12 pertsona. - Franco hilzorian zegoela, gobernuak, ETAko ekintzei erantzuteko, bi etakide fusilatu zituen 1975 eko irailean: Txiki eta Otaegi. YOYES ETAko AGINTARIA IZANDAKOA

Miguel Angel Blanco (10 -12 uztaila 1997) Presoak hurbiltzea eskatzen zuten askatzeko.

ETAren 829 biktima

HERIOTZA (1975 ko azaroaren 20 a)