1 Witam Pastwa na wykadzie z podstaw polityki

1 Witam Państwa na wykładzie z podstaw polityki gospodarczej, : )…

2 Bogusław Czarny KSAP 2011 POLITYKA GOSPODARCZA I. PLAN ZAJĘĆ 1. Cele państwa w gospodarce (efektywność i sprawiedliwość). 2. Ochrona konkurencji. 3. Kontrola efektów zewnętrznych. 4. Dobra publiczne i kłopoty z informacją. 5. Produkt Krajowy Brutto a inne mierniki poziomu życia I. 6. Produkt Krajowy Brutto a inne mierniki poziomu życia II. 7. Model AD-AS i analiza polityki makroekonomicznej państwa. 8. Spory o politykę makroekonomiczną. 9. Państwo a ład instytucjonalny w gospodarce (przykład zmiany ustroju gospodarczego w Polsce u schyłku XX wieku). II. SPOSÓB PROWADZENIA ZAJĘĆ Zajęcia mają charakter konwersatorium. Przed zajęciami słuchacze powinni zapoznać się z literaturą. III. LITERATURA: 1. N. G. Mankiw, P. H. Taylor: Mikroekonomia, Makroekonomia, Warszawa, PWE, 2009 (fragmenty). 2. J. E. Stiglitz: Ekonomia sektora publicznego, Warszawa, PWN, 2004 (fragmenty). 3. B. Czarny: www. podstawyekonomii. pl/politykagospodarcza/ skrypt internetowy). Warszawa, 17 czerwca 2011 r. Bogusław Czarny

3 OCHRONA KONKURENCJI

4 Ludzie nie zawsze są zadowoleni z wyników działania rynku. Jego ZAWODNOŚĆ (ang. MARKET FAILURE) sprawia, że państwo – w imię efektywności i sprawiedliwości - interweniuje, zmieniając rynkowe rozstrzygnięcie kwestii: „Co, jak i dla kogo jest wytwarzane”. Dotyczy to pojedynczych rynków (np. państwo kontroluje monopole, chroni środowisko, buduje drogi, bada jakość piwa w sklepach, a także całej gospodarki (np. państwo prowadzi politykę pieniężną, zwalcza bezrobocie). MY - NA RAZIE - ZAJMIEMY SIĘ DZIAŁANIAMI PAŃSTWA NA POJEDYNCZYCH RYNKACH. . .

5 W imię EFEKTYWNOŚCI (głównie) państwo m. in. zapobiega MONOPOLIZACJI, kontroluje EFEKTY ZEWNĘTRZNE, wspiera powstawanie DÓBR PUBLICZNYCH, zwalcza KŁOPOTY Z INFORMACJĄ trapiące sprzedawców i nabywców.

6 Pierwszą formą zawodności rynku, którą omówimy, jest MONOPOLIZACJA. Monopol czysty to jedyny producent dobra, który w dodatku nie jest zagrożony pojawieniem się innych producentów. Na zmonopolizowanym rynku BARIERY WEJŚCIA uniemożliwiają konkurentom podjęcie produkcji.

7 2 Monopol czysty to jedyny producent dobra, który w dodatku nie jest zagrożony pojawieniem się innych producentów. 2 Monopol WIELOZAKŁADOWY składa się z wielu przedsiębiorstw wytwarzających taki sam produkt. Na opanowanym przezeń rynku nie występują duze korzyści skali.

8 Zmieniając wielkość produkcji, monopol wpływa na cenę. W efekcie zwykle MONOPOLE PRODUKUJĄ MNIEJ I SPRZEDAJĄ DROŻEJ niż miałoby to miejsce, gdyby w opanowanej przez monopol gałęzi trwała konkurencja.

9 GAŁĄŹ, W KTÓREJ PANUJE KONKURENCJA, WYTWARZA QC. MC, P MR=P! A MC D 0 QC Q Mała firma jest mała, więc przyrost jej produkcji też jest mały i nie powoduje spadku ceny rynkowej, P. Zysk to przychód (utarg) całkowity minus koszt całkowity. Małym firmom opłaca się zwiększać produkcję do QC. Dopiero wtedy przyrost utargu całkowitego, TR (ang. total revenue), czyli utarg krańcowy, MR (ang. marginal revenue), RÓWNY CENIE, P (ang. price) spada poniżej kosztu wytworzenia kolejnej jednostki dobra, czyli poniżej kosztu krańcowego, MC (ang. marginal cost).

10 Inaczej niż mała firma, która działa na konkurencyjnym rynku, zwiększając produkcję, monopolista powoduje spadek ceny, P. Ponieważ monopol nie różnicuje ceny, jego utarg krańcowy, MR, NIE JEST JUŻ RÓWNY CENIE, P, LECZ JEST OD NIEJ MNIEJSZY (MR<P). . . MC, MR, P MC MR 0 QC D Q

11 GAŁĄŹ ZMONOPOLIZOWANA WYTWARZA QM. MC, MR, P P 1 A MC MR 0 QM QC D Q Zysk to przychód (utarg) całkowity minus koszt całkowity. W miarę wzrostu produkcji i sprzedaży, Q, zysk rośnie dopóty, dopóki (MNIEJSZY OD CENY, P) MR przewyższa MC.

12 GAŁĄŹ ZMONOPOLIZOWANA WYTWARZA QM. MC, MR, P P 1 B C A D MR 0 QM QC MC DD Q To, iż na zmonopolizowanym rynku MR<P sprawia, że zwykle MO -NOPOLE PRODUKUJĄ MNIEJ (QM<QC) I SPRZEDAJĄ DROŻEJ (P 1>MC) niż w sytuacji, w której w opanowanej przez monopol gałęzi trwałaby konkurencja. Na rysunku powyżej efektem jest ubytek nadwyżki całkowitej (pole BAD) i zysk nadzwyczajny (pole ABP 1 C).

13 Osobnym rodzajem strat spowodowanych monopolizacją jest tzw. NIEEFEKTYWNOŚĆ X monopoli. Ani akcjonariusze ani państwowa agencja regulacyjna nie znają prawdziwych kosztów produkcji monopolisty. W efekcie brak presji konkurencji sprawia, że daną wielkość produkcji monopolista produkuje drożej niż uczyniłyby to przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjne. Innymi słowy, linie kosztów monoplisty są położone wyżej niż miałoby to miejsce w warunkach konkurencji. Także koszt działań monopolistów, których celem jest zachowanie i umocnienie dominującej pozycji na rynku [chodzi o POGOŃ ZA RENTĄ, (ang. rent-seeking), czyli np. o koszt lobbingu] stanowi ważną część strat powodowanych monopolizacją.

Różne instytucje prowadzą politykę ochrony konkurencji: 14 STANY ZJEDNOCZONE Federal Trade Commission + Antitrust Division of the Justice Department POLSKA Od stycznia 1987 r. Urząd Antymonopolowy, a obecnie Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, który działa w oparciu o ustawę z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (zob. http: //www. uokik. gov. pl/).

15 FORMY POLITYKI ANTYMONOPOLOWEJ (POLITYKI OCHRONY KONKURENCJI). 1. Kontrola już istniejących przedsiębiorstw „dysponujących siłą monopolistyczną”, czyli zdolnych – poprzez zmniejszenie produkcji – podbijać cenę wytwarzanego dobra. 2. Niedopuszczanie do powstawania nowych przedsiębiorstw „dysponujących siłą monopolistyczną”.

16 KONTROLA JUŻ ISTNIEJĄCYCH MONOPOLI Państwo np. zwalcza zmowy cenowe (ang. price fixing) i drapieżne cenotwórstwo (ang. predatory pricing). Do zmowy cenowej dochodzi, gdy kilka wielkich przedsiębiorstw zmniejsza produkcję i uzgadnia cenę, zaprzestając stosowania jej jako narzędzia konkurencji. Natomiast drapieżnym cenotwórstwem jest ustalanie ceny poniżej kosztów produkcji w celu wyparcia konkurentów z gałęzi.

17 KONTROLA JUŻ ISTNIEJĄCYCH MONOPOLI W ramach polityki antymonopolowej państwo zwalcza także wykorzytywanie przez wielkie przedsiębiorstwa ich uprzywilejowanej pozycji rynkowej, a także ograniczanie przez nie dostępu konkurentów do rynku.

KONTROLA JUŻ ISTNIEJĄCYCH MONOPOLI 18 Konkurencji nie można chronić w sposób schematyczny. Np. , wyobraź sobie deregulację i wpuszczenie na rynek usług pocztowych nowego producenta. Zapewne zajmie się on produkcją jedynie najbardziej rentownych rodzajów usług na rynku (np. tania dostawa paczek w wielkich miastach), ignorując mniej dochodowe segmenty rynku (np. droga dostawa paczek na odległych terenach wiejskich!). To się nazywa SPIJANIE ŚMIETANKI (ang. cream skimming).

KONTROLA JUŻ ISTNIEJĄCYCH MONOPOLI 19 Konkurencji nie można chronić w sposób schematyczny. SPIJANIE SMIETANKI polega na wchodzeniu jedynie na opłacalne segmenty rynku, co powoduje zmniejszenie korzyści skali charakteryzujących cały rynek. SPIJANIE ŚMIETANKI może spowodować, że - obciążony przez państwo obowiązkiem obsługi całego terytorium kraju po tej samej cenie - państwowy monopol utraci rentowność.

20 Listy z blaszką będą funkcjonować do 2013 roku wtorek, 09 września 2008 , 09: 52 Przepisy prawa pocztowego powodują, że operatorzy sztucznie zwiększają ciężar przesyłek ważących poniżej 50 g. UKE twierdzi, że to nieracjonalne i chce szybszego otwarcia pocztowego rynku. Coraz częściej prywatni operatorzy sugerują swoim klientom dokonanie samodzielnego zwiększenia wagi przesyłki poprzez wrzucenie do niej elementu obciążającego. Dotychczas najczęstszą metodą zwiększania wagi kopert było przymocowywanie do nich przez operatora metalowych lub tekturowych elementów. Operatorzy pocztowi przyjmują przesyłki z korespondencją o masie poniżej 50 g, jednak prawo pocztowe nakłada na nich obowiązek pobierania w takich sytuacjach opłaty w wyso-kości co najmniej 5, 25 zł. Poczta Polska, jako jedyny podmiot działający na rynku, może doręczać taką korespondencję bez pobierania dodatkowej opłaty. Prywatni operatorzy pocztowi dociążają więc zbyt lekkie przesyłki, obchodząc w ten sposób niewygodne przepisy prawa pocztowego. -Niezależne firmy specjalizujące się w dociążaniu korespondencji działają na zlecenie nadawców w ten sposób, że korespondencja trafiająca do prywatnych operatorów w celu dalszego przemieszczenia ma wagę pow. 50 g - tłumaczy Marek Sadowski z firmy PAF, operatora pocztowego. Zdaniem Urzędu Komunikacji Elektronicznej (UKE), już sama czynność przyjmowania przesyłek z korespondencją o masie do 50 g za opłatę niższą niż 5, 25 zł stanowi naruszenie prawa pocztowego. Późniejsze dociążenie ich nie ma znaczenia. - Od początku przewidywaliśmy możliwość takiej wykładni przepisu - tłumaczy Kamil Kwieciński z Posteo. Świadomość nadawców jest wystarczająca, aby współpraca z naszą firmą odbywała się w sposób nienaruszający przepisów prawa pocztowego – dodaje Kamil Kwieciński. -Przyjęcie, przemieszczenie i doręczenie przez operatora przesyłki obciążonej nie stanowi naruszenia przepisów prawa pocztowego - mówi Rafał Brzoska, prezes Zarządu In. Post. -Zdaniem prezesa UKE, naruszanie art. 47 prawa pocztowego jest następstwem nieracjonalności tego przepisu. Ze stanowiskiem UKE trudno zgodzić się Poczcie Polskiej. Nieuczciwa konkurencja Przepisy wprowadzające minimalną cenę dla konkurentów Poczty Polskiej powodują, że opłata za przesyłkę listową poniżej 50 gramów jest dla operatora prywatnego 2, 5 razy większa. (cd. na następnym slajdzie)

(cd. z poprzedniego slajdu) 21 -Konkurowanie w tym zakresie z Pocztą Polską jest nieopłacalne - tłumaczy Michał Czeredys, wiceprezes Zarządu spółki Inforsys. Zdaniem UKE zmusza to operatorów do działania nakierowanego na obejście prawa. Sytuacja nie sprzyja rozwojowi uczciwej i efektywnej konkurencji. -UKE wielokrotnie sygnalizował ministrowi infrastruktury, że rynek usług pocztowych rozwija się w Polsce dynamicznie i wymaga zmian. Jeśli monopol Poczty Polskiej będzie utrzymywany, trudno będzie nam działać jako urzędowi regulacyjnemu - uważa Jacek Strzałkowski, rzecznik UKE. Zgodnie z trzecią dyrektywą pocztową Parlamentu Europejskiego, pełna liberalizacja rynku pocztowego ma nastąpić w 2011 roku, a w niektórych państwach UE, w tym w Polsce, dopiero w 2013 roku. -Państwa członkowskie mogą podjąć decyzje o otwarciu tego rynku wcześniej - tłumaczy Jacek Strzałkowski. Po wejściu w życie III Dyrektywy pocztowej w Ministerstwie Infrastruktury rozpoczęto prace nad zmianą w prawie pocztowym. - Założenia do nowej ustawy prawo pocztowe zostaną poddane pod koniec 2008 r. ocenie uczestników rynku - mówi Mikołaj Karpiński, rzecznik Ministerstwa Infrastruktury. Tracą prywatni operatorzy Z kolei Marek Sadowski uważa, że na monopolu Poczty tracą prywatni operatorzy, którzy ponoszą koszty dociążania przesyłek, ich klienci oraz sama Poczta Polska, która z braku konkurencji nie ma motywacji do zmian. Jednak obszar zastrzeżony dla państwowego operatora został wprowadzony po to, by zrekompensować mu fakt świadczenia usługi powszechnej na terytorium całego kraju. -Poczta musi mieć co najmniej jedną placówkę na każde 7 tys. mieszkańców w mieście i na każde 65 km 2 na wsi - tłumaczy Zbigniew Baranowski, rzecznik Poczty Polskiej. Ponad połowa z ponad 8, 5 tys. placówek Poczty Polskiej, przede wszystkim na terenach wiejskich i w małych miasteczkach, jest nierentowna, dodaje rzecznik. Korespondencja sądowa Zniesienie monopolu Poczty Polskiej powinno przyczynić się do zwiększenia liczby operatorów. -Liberalizacja rynku pocztowego wpłynie także na konkurencyjność w zakresie cen oraz poprawę jakości usług - uważa Rafał Brzoska. Monopol Poczty Polskiej zniknie już niedługo w zakresie korespondencji sądowej. Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywil-nego przygotowała bowiem projekt nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego, który rozszerza katalog podmiotów, które będą mogły dokonywać doręczeń tzw. poczty sądowej. Będą to mogli robić woźni, osoby zatrudnione w sądzie i firmy zajmujące się dostarczaniem korespondencji. żródło: Gazeta Wyborcza

22 NIEDOPUSZCZANIE DO POWSTANIA NOWYCH PRZEDSIĘBIORSTW (i grup przedsiębiorstw) DYSPONUJĄCYCH „SIŁĄ MONOPOLISTYCZNĄ”. Chodzi m. in o kontrolę połączeń przedsiębiorstw (fuzji) (ang. mergers). Rodzaje fuzji: a) Poziome (korzyści skali!). b) Pionowe (łatwiejsze planowanie!). c) Konglomeraty (m. in. lepsze wykorzystanie zasobów finansowych, kadry menedżerskeij!)

23 Zwykle chcące się łączyć duże firmy muszą same poinformować o tym władze antymonopolowe i uzyskać ich zgodę na planowaną fuzję. Np. w 2004 r. w Wielkiej Brytanii zgody wymagały połączenia przedsiębiorstw, w których wyniku powstawało przedsiębiorstwo, mające co najmniej 25% udziału w rynku lub roczne obroty w wysokości co najmniej 70 mln £. (Odrębne przepisy regulowały fuzje w sektorach związanych z bezpieczeństwem narodowym i z mediami). Ponieważ Wielka Brytania należy do Unii Europejskiej, obowiązywały ją również przepisy unijnego rawa chroniącego konkurencję. Zgodne z nimi zgody Komisji Europejskiej wymagały połączenia przedsiębiorstw z krajów członkowskich, jeśli ich łączne obroty przekraczały 5 mld £ i obroty każdego z nich na rynkach krajów Unii wynosiły co najmniej 250 mln euro.

24 Czynniki wpływające na decyzję władz antymonopolowych w sprawie proponowanej fuzji: a) Poziom Indeksu Herfindahla-Hirschmana. b) Stosowana definicja rynku. c) Ocena stanu rynku [np. czy rynek jest „sporny” (ang. contestable)? ].

25 INDEKS HERFINDAHLA-HIRSCHMANA (HHI, „HERF”) Suma kwadratów udziałów w rynku wszystkich działających na tym rynku przedsiębiorstw. Na przykład: Na rynku działa 1 firma (100%) HHI = 10 000. Na rynku działają 2 firmy (50%, 50%) HHI = 2500+2500=5000. Na rynku działa wiele małych firm (0, 1%; 0, 1%. . . ) HHI = 0, 01+0, 01. . .

26

27 KWESTIA WYBORU WŁAŚCIWEJ DEFINICJI RYNKU Różne definicje rynku napojów niealkoholowych Napoje mleczne Wody mineralne Gazowane napoje bezalkoholowe Wąska definicja rynku Herbaty Kawy Napoje owocowe Napoje owocowe Wody mineralne Napoje w proszku Napoje w proszku Napoje w proszku Gazowane napoje bezalkoholowe Gazowane napoje bezalkoholowe „Średnia” definicja rynku Szeroka definicja rynku

28 OCENA STANU RYNKU Rynek jest „sporny” (ang. contestable market), jeśli koszt wejścia na rynek i wyjścia z rynku jest niski. Producenci działający na takim rynku są zagrożenie potencjalną konkurencją.

29 Oprócz kontroli fuzji , chodzi także o zwalczanie karteli… Zmowy przedsiębiorców dotyczące np. podziału rynku, zmniejszenia produkcji i podniesienia cen są szkodliwym naruszeniem prawa konkurencji. Bardzo trudno je wykryć, ponieważ są niejawne.

30 Przykładem skutecznego narzędzia zwalczania karteli jest popularny w krajach Unii Europejskiej program łagodzenia kar pt. leniency (ang. : pobłażliwość, łagodność). Zasada leniency daje uczestnikowi zmowy przedsiębiorstw możliwość zmniejszenia odpowiedzialności finansowej za udział w kartelu w zamian za dostarczenie dowodów na istnienie zmowy i wycofanie się z niej. Obowiązuje reguła: pobłażliwość należy się tylko PIERWSZYM „skruszonym” czlonkom kartelu…

31 DYGRESJA LENIENCY – NOWE PRAWO DLA SKRUSZONYCH Wspólne ustalanie cen jest karane. Chcesz uniknąć wysokich sankcji za udział w niedozwolonym porozumieniu? Skorzystaj z programu łagodzenia kar – leniency. Nowe możliwości obowiązują od 24 lutego. [Warszawa, 24 lutego 2009 r. ] W 2008 roku Urząd prowadził ponad 40 postępowań w sprawie porozumień ograniczających konkurencję. Zmowy przedsiębiorców dotyczące np. cen towarów czy podziału rynku, należą do najbardziej szkodliwych naruszeń prawa konkurencji. Są one niezwykle trudne do wykrycia ze względu na niejawny charakter. Mają negatywny wpływ na gospodarkę, dlatego kary dla uczestników są dotkliwe – mogą sięgać nawet do 10 proc. ich przychodu. Instytucją pozwalającą na uniknięcie wysokich sankcji finansowych jest program łagodzenia kar – leniency (ang. : pobłażliwość, łagodność). Daje on możliwość zmniejszenia odpowiedzialności finansowej za udział w kartelu w zamian za dostarczenie dowodów na istnienie zmowy i wycofanie się z niej. Od 24 lutego przedsiębiorcy będą mogli skorzystać z nowych możliwości. Tego dnia wchodzi w życie Rozporządzenie w sprawie programu leniency oraz wytyczne w sprawie łagodzenia kar – praktyczny przewodnik dla przedsiębiorców.

32 CD. DYGRESJI Najbardziej przyjazne uczestnikom karteli jest rozwiązanie umożliwiające składanie wniosków skróconych. Przedsiębiorca chcący przyznać się do udziału w nielegalnym porozumieniu będzie mógł złożyć wniosek nawet w sytuacji braku wszystkich wymaganych informacji. Taka możliwość pozwoli mu zająć „miejsce w kolejce” chętnych ubiegających się o złagodzenie kary. Wniosek będzie przyjmowany warunkowo – przedsiębiorca będzie musiał uzupełnić go w wyznaczonym terminie. Jest to ważne rozwiązanie dla skruszonych, ponieważ wyłącznie przedsiębiorca, który przyzna się jako pierwszy i dostarczy dowód na istnienie kartelu może liczyć na całkowite odstąpienie od kary. Spóźnieni mogą spodziewać się jedynie obniżenia sankcji finansowych – drugi w kolejności wnioskodawca na nie więcej niż o 50 proc. , trzeci – 30 proc, pozostali – 20 proc. kary , która byłaby nałożona, gdyby nie złożyli wniosku leniency. Uczestniczący w kartelu przez wiele lat przedsiębiorca będzie mógł oszacować ile zyskuje rezygnując z trwania w kartelu. Ponadto przepisy doprecyzowują zakres informacji, które powinny zostać przedstawione przez przedsiębiorców ubiegających się o objęcie programem leniency. We wniosku powinny znaleźć się m. informacje o uczestnikach porozumienia, czasie trwania, jego celu, terytorium.

33 CD. DYGRESJI Łatwiej będzie również uczestnikom porozumień zawieranych przez międzynarodowe korporacje. Jeśli należą do kartelu obejmującego nie tylko terytorium Polski, ale także co najmniej trzy państwa członkowskie UE będą mogli złożyć do UOKi. K wniosek uproszczony. Przedsiębiorca, który wcześniej rozpoczął współpracę z Komisją Europejską, będzie mógł liczyć na łagodne potraktowanie w przypadku, jeśli polski organ antymonopolowy zajmie się sprawą. Kontakt z Urzędem ułatwi infolinia – (22) 55 60 555. Pod specjalnym numerem telefonu każdy uczestnik nielegalnego porozumienia uzyska wszelkie informacje dotyczące programu. Anonimowi przedsiębiorcy dzwoniąc do Urzędu będą mogli m. in. Dowiedzieć się czy spełniają warunki ubiegania się o program łagodzenia kar - leniency. Właśnie rusza pierwsza prowadzona na tak dużą skalę kampania upowszechniająca wśród przedsiębiorców wiedzę o ochronie konkurencji. Od 9 lutego będzie można zobaczyć spoty promujące program leniency m. in. w stacjach telewizyjnych, zajmujących się tematyką biznesową. Ponadto Prezes UOKi. K skieruje do 500 największych przedsiębiorstw działających w Polsce listy informujące o programie.

34 DYGRESJA CD. Wymiernym dowodem na opłacalność uczestnictwa w programie leniency jest przykład spółki Castorama. Informacje przekazane przez przedsiębiorcę pozwoliły UOKi. K na rozbicie w 2006 roku porozumienia producenta farb i lakierów Polifarbu Cieszyn. Wrocław z kilkoma marketami budowlanymi. Korzyścią dla Castoramy było zaoszczędzenie wielu milionów złotych. Podczas gdy pozostali uczestnicy kartelu otrzymali kary sięgające nawet 34 mln zł – łącznie prawie 110 mln zł, uczestnik programu leniency – 50 tys. zł. Przedsiębiorca, który chciałby skorzystać z nowych rozwiązań może złożyć wniosek o złagodzenie kary: -osobiście w siedzibie UOKi. K w Warszawie (pl. Powstańców War szawy 1, Departament Ochrony Konkurencji), - drogą pocztową, -e-mailem na adres: leniency@uokik. gov. pl, -- ustnie pracownikowi UOKi. K do protokołu. KONIEC DYGRESJI

35 MONOPOLIZACJA 2 Monopol czysty to jedyny producent dobra, który w dodatku nie jest zagrożony pojawieniem się innych producentów. 2 Monopol JEDNOZAKŁADOWY (naturalny) jest to taki monopol, który osiąga wielkie korzyści skali.

36

37 DYGRESJA Ogólnie, w ekonomii spowodowane niepodzielnością (dóbr lub czynników produkcji) zjawiska takie jak monopol naturalny opisuje się często za pomocą SUBADDYTYWNYCH funkcji kosztów produkcji.

38 DYGRESJA CD. Niech: K(X) oznacza koszt produkcji ilości X, XM - całkowitą wielkość produkcji, Xm (m=1, 2, …, z) – cząstkowe wielkości produkcji, takie, że XM=ΣXm. Otóż funkcja kosztów produkcji jest subaddytywna, jeśli: K(XM)<K(X 1)+K(X 2)+…+K(Xz).

39 DYGRESJA CD. Niech: K(X) oznacza koszt produkcji ilości X, XM - całkowitą wielkość produkcji, Xm (m=1, 2, …, z) – cząstkowe wielkości produkcji, takie że: XM=ΣXm. Otóż funkcja kosztów produkcji jest subaddytywna, jeśli: K(XM)<K(X 1)+K(X 2)+…+K(Xz). Innymi słowy w przypadku subaddytywnej funkcji produkcji jednego dobra (lub wielu dóbr) całkowity koszt wyprodukowania wszystkich ilości (Xm) tego dobra (lub wielu dóbr) OSOBNO jest większy niż całkowity koszt wyprodukowania całej ilości XM (XM = ΣXm) RAZEM.

40 DYGRESJA CD. K(XM)<K(X 1)+K(X 2)+…+K(Xz). Wyprodukowanie całej ilości XM RAZEM kosztuje mniej niż wyprodukowanie wszystkich składających się na nią ilości Xm. OSOBNO! Uwaga! Subaddytywność może występować w sytuacjach, w których nie występują korzyści skali (lecz nie odwrotnie!). Np. w przedsiębiorstwach wieloproduktowych (a nie jednoproduktowych) subaddytywność może być spowodowana tzw. korzyściami zakresu (ang. economies of scope)*, a nie korzyściami skali (ang. economies of scale). ---------* Oto przykład korzyści zakresu: np. producentowi miodu jest łatwiej wytwarzać wosk, niż producentowi mleka. KONIEC DYGRESJI

41 Podobnie jak monopol wielozakładowy także monopol naturalny powoduje ubytek nadwyżki całkowitej (pole JHO) i powstanie zysku nadzwyczajnego (pole FJEI).

42 METODY KONTROLI MONOPOLU NATURALNEGO Podział takiej firmy oznacza wzrost kosztów produkcji i niebezpieczeństwo powtórnego zmonopolizowania rynku. W takiej sytuacji państwo zwykle za pomocą niezależnej od rządu AGENCJI REGULACYJNEJ („regulatora”) bezpośrednio kontroluje („reguluje”) wchodzący w grę rynek. * -----------------------------------------* Współcześnie „regulatorzy” zwykle regulują nie pojedyncze przedsiębiorstwa, lecz - całe gałęzie gospodarki.

43 METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” 1. Cena oparta na kosztach krańcowych (ang. marginal cost pricing) . Narzucenie temu monopoliście przez regulatora ceny 0 A zmusi go do wytworzenia 0 P. Przywrócona zostanie efektywność; zniknie ubytek nadwyżki całkowitej (JHO).

44 Problem: nieuchronne straty. Jednak skutkiem okaże się także utrata rentowności przez monopolistę. Dla wielkości produkcji 0 P koszt przeciętny (PR) przewyższa cenę (OR).

45 Rozwiązaniem - dotacja (OR na jednostkę dobra)…

46 …albo „taryfa dwuczęściowa” (ang. two-part tariff)

47 „Taryfa dwuczęściowa” (ang. two-part tariff) to system, w ramach którego użytkownicy wnoszą stałą, zryczałtowaną opłatę za samą możliwość zakupu usługi, a ponadto płacą cenę jednostkową, która odzwierciedla krańcowy koszt produkcji.

48 Problemy: 1. Monopol informacyjny firmy skutkuje zawyżaniem przez nią kosztów.

49 Problemy: 1. Monopol informacyjny firmy skutkuje zawyżaniem przez nią kosztów. 2. Pojawia się zagrożenie NIEWOLĄ REGULACYJNĄ (ang. regulatory capture). Zjawisko niewoli regulacyjnej oznacza, że organ regulacyjny stopniowo zaczyna się identyfikować z celami firmy, którą nadzoruje, ostatecznie stając się jej obrońcą, a nie nadzorcą.

50 Problemy: 1. Monopol informacyjny firmy skutkuje zawyżaniem przez nią kosztów. 2. Pojawia się zagrożenie NIEWOLĄ REGULACYJNĄ (ang. regulatory capture). Zjawisko niewoli regulacyjnej oznacza, że organ regulacyjny stopniowo zaczyna się identyfikować z celami firmy, którą nadzoruje, ostatecznie stając się jej obrońcą, a nie nadzorcą. 3. Regulację utrudnia brak wiarygodności zobowiązań regulatora.

51 METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 2. Cena oparta na kosztach przeciętnych (ang. average cost pricing) Narzucenie temu monopoliście przez regulatora ceny 0 C zmusi go do wytworzenia 0 K. Zwiększy się efektywność, czyli zmaleje ubytek nadwyżki całkowitej (z JHO do NLO). Zniknie zysk nadzwyczajny. Firma zachowa rentowność.

52 Znowu: monopol informacyjny firmy skutkuje zawyżaniem kosztów, pojawia się zagrożenie „niewolą regulacyjną”, regulację utrudnia brak wiarygodności zobowiązań regulatora.

METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 3. Regulacja przez motywację (ang. incentive regulation). 53 Np. “OFTEL” i formuła: “CPI-X%” (3%, 4, 5%, 6, 25%); „OFWAT” i formuła „CPI+K%” (zróżnicowane regionalnie „K” równe średnio 5, 5%).

METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 4. Regulacja przez pułapy stopy zysku (narzut na koszty, ang. costplus approach). 54 Regulator pozwala regulowanej firmie na ustalanie ceny, na poziomie pokrywającym przeciętny koszt produkcji PLUS pewien ustalony procentowy narzut zysku.

METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 4. Regulacja przez pułapy stopy zysku (narzut na koszty, ang. costplus approach). 55 Zauważ! Ceny maksymalne (np. “CPI-X%”) umożliwiają monopoliście przejęcie wszystkich korzyści, wynikających ze zmniejszenia kosztów. Natomiast wyznaczenie przez regulatora pułapu stopy zysku sprawia, że obniżkom kosztów zwykle towarzyszą obniżki cen.

METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 4. Regulacja przez pułapy stopy zysku (narzut na koszty, ang. costplus). 56 Jednak regulacja stopy zysku umożliwia także monopoliście przerzucenie skutków nieprzewidzianych zdarzeń na nabywców (rośnie cena). Natomiast cena maksymalna (np. “CPI-X%”) zmusza monopolistę do ponoszenia całego ryzyka.

57 METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 5. Zmiany organizacyjne: podział monopolisty (np. lata osiemdziesiąte XX w. , USA, ATT i baby-bells) oraz „WYDZIELANIE SIECI”.

58 METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 5. Zmiany organizacyjne: podział monopolisty (np. lata osiemdziesiąte XX w. , USA, ATT i baby-bells) oraz „WYDZIALENIE SIECI”. Wiele sektorów gospodarki jest „ZINTEGROWANYCH PIONOWO”. Działający w nich producenci posiadają podstawową sieć przesyłową, a jednocześnie zajmują się dystrybucją usług świadczonych za pomocą tej sieci. Sieć jest zwykle monopolem naturalnym, a dystrybucja usług może być przedmiotem konkurencji.

59 METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 5. Zmiany organizacyjne: podział monopolisty (np. lata osiemdziesiąte XX w. , USA, ATT i baby-bells) oraz „WYDZIALENIE SIECI”. W sektorach „zintegrowanych pionowo” „wydzielenie sieci” polega na zapewnieniu wszystkim chętnym dostępu do sieci po rozsądnych cenach („regulator” powinien to zapewnić).

60 METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 5. Zmiany organizacyjne: podział monopolisty (np. lata osiemdziesiąte XX w. , USA, ATT i baby-bells) oraz „WYDZIELENIE SIECI”. Dylemat: Czy posiadaczowi „wydzielonej” sieci można zezwolić na konkurowanie z wpuszczonymi na rynek innymi operatorami sieci?

61 „Czy posiadaczowi „wydzielonej” sieci można zezwolić na konkurowanie z wpuszczonymi na rynek innymi operatorami sięci? ” To zależy od występowania lub niewystępowania w gałęzi „pionowych” efektów zewnętrznych, a także innych sytuacji umożliwiających posiadaczowi sieci dysponowanie nadmierną siłą rynkową na rynku usług lokalnych… (Chodzi o sytuacje, kiedy posiadanie sieci, mimo „wydzielenia sieci”, zapewnia posiadaczowi sieci zasadniczą przewagę konkurencyjną).

62 METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 5. Zmiany organizacyjne: podział monopolisty (np. lata osiemdziesiąte XX w. , USA, ATT i baby-bells) oraz „WYDZIELENIE SIECI”. Problemem jest także zapewnienie motywacji przedsiębiorstwa kontrolującego sieć do odpowiedniej dbałości o sieć (w praktyce chodzi o właściwy poziom inwestycji).

METODY DZIAŁANIA „REGULATORA” CD. 63 Niekiedy do rozwiązania problemu monopolu naturalnego przyczynia się postęp techniczny (np. telekomunikacja oraz konkurencja telefonii mobilnej i telewizji kablowej). Podobne skutki miewa spowodowane integracją gospodarczą rozszerzenie rynku („złota rybka wydaje się wielka w małym słoiku i mała w ogromnym morzu”).

TAK CZY NIE? Czy te opinie są prawdziwe, czy fałszywe? Odpowiedzi uzasadnij. 64 1. Spijanie smietanki (ang. cream skimming) powoduje zmniejszenie się korzyści skali charakteryzujących cały rynek.

65 2. Ponieważ można regulować monopole, ich podział nigdy nie jest konieczny.

66 3. Przynoszące straty znacjonalizowane sektory gospodarki są dowodem nieefektywności własności państwowej.

67 ZADANIA 1. Gałąź wolnokonkurencyjna wytwarza 2 mln jednostek. Stały koszt krańcowy wynosi 6. Po przejęciu przez monopolistę produkcja maleje do 1 mln jednostek, a cena wzrasta do 8. Koszt krańcowy się nie zmienia. a) Narysuj sytuację na tym rynku przed przejęciem gałęzi przez monopolistę. b) A teraz na tym samym rysunku pokaż skutki tego przejęcia. c) Dlaczego wielu uważa, że monopolizacja jest niesprawiedliwa? (Przeprowadź wyliczenia). d) A dlaczego jest ona nieefektywna? (Przeprowadź wyliczenia).

68 2. Firmy A, B i C produkują napoje chłodzące; ich udział w rynku wynosi po 33%. Na rynku napojów mlecznych i słabych napojów alkoholowych działa po 20 producentów; każdy z nich ma 5% udziału w rynku. Mieszana elastyczność popytu na napoje chłodzące względem ceny napojów mlecznych i napojów alkoholowych wynosi odpowiednio: EM= 2, 0 i EA = 0, 0002. Firma B planuje fuzję z firmą A. Urząd Antymonopolowy akceptuje fuzje, jeśli w efekcie „herf” nie przekracza 5000. a) Dlaczego Urząd Antymonopolowy tak postępuje? b) Czy firma B uzyska zgodę na fuzję? c) Czy na korzyść firmy B przemawia sytuacja na rynku napojów alkoholowych? d) Czy na korzyść firmy B przemawia sytuacja na rynku napojów mlecznych?

P Q TC 3. Sytuację przedsiębiorstwa przedstawia tablica 5 1 5 (produkt nie jest doskonale podzielny). a) Ile zos- 4 2 7 tanie wyprodukowane? Czy na tym rynku wystę- 3 3 9 pują korzyści skali? 2 4 11 1 5 13 b) O ile można zwiększyć nadwyżkę całkowitą? c) Czy podział takiej firmy jest dobrym rozwiązaniem? Dlaczego? d) A average cost pricing? Jakie zagrożenia towarzyszą tej metodzie?

70 TEST Plusami i minusami oznacz prawdziwe i fałszywe warianty odpowiedzi. 1. Spijanie śmietanki (ang. cream skimming) polega na: A. Stosowaniu taryfy dwuczęściowej (ang. two-part tariff); B. Podejmowaniu produkcji jedynie w atrakcyjnych cenowo segmentach pewnego rynku. C. Pogoni za rentą (ang. rent-seeking) D. Stosowaniu cen opartych na kosztach krańcowych (ang. marginal cost pricing).

71 2. Metodą walki z kartelami jest m. in. : A. Taryfa dwuczęściowa. B. Marginal cost pricing. C. Cost plus approach D. Zasada leniency.

72 3. Państwo radzi sobie ze skutkami istnienia monopolu naturalnego, stosując m. in. : A. Marginal cost pricing. B. Motywowanie przez regulowanie. C. Average cost pricing. D. „Wydzielenie sieci”.