1 Witam Pastwa na wykadzie z podstaw mikroekonomii

1 Witam Państwa na wykładzie z podstaw mikroekonomii, : )…

2 PAŃSTWO

3 Ludzie nie zawsze są zadowoleni z wyników działania rynku. Jego ZAWODNOŚĆ (ang. MARKET FAILURE) sprawia, że państwo interweniuje, zmieniając rynkowe rozstrzygnięcie kwestii: „Co, jak i dla kogo jest wytwarzane”. NA TYM WYKŁADZIE ZAJMIEMY SIĘ DZIAŁANIAMI PAŃSTWA NA POJEDYNCZYCH RYNKACH (A NIE W SKALI CAŁEJ GOSPODARKI).

4 CELE PAŃSTWA: Państwo zmierza do zapewnienia EFEKTYWNOŚCI rozdziału (alokacji) dóbr między różne zastosowania. EFEKTYWNOŚĆ dotyczy kwestii: „Co i jak jest produkowane? ”. ■ EFEKTYWNOŚĆ gospodarowania rośnie, kiedy z po posiadanych zasobów (np. pracy) społeczeństwo wyt warza więcej dóbr, które możliwie najlepiej odpowia- wiadają potrzebom ludzi.

5 CELE PAŃSTWA, CD. : Państwo chce również SPRAWIEDLIWOŚCI. Sprawiedliwość dotyczy kwestii: „Dla kogo jest produkowane? ”, czyli podziału dochodów (majątku, szans). Ludzie spierają się, jaki podział jest SPRAWIEDLIWY. ■ Wielu ludzi za SPRAWIEDLIWY ma taki podział dochodów, w przypadku którego dochody są propor- cjonalne do wyników pracy i (lub) wysiłku i (lub) ak- ceptowanych społecznie potrzeb ludzi.

6 W imię EFEKTYWNOŚCI (głównie) państwo m. in. zapobiega MONOPOLIZACJI, kontroluje EFEKTY ZEWNĘTRZNE, wspiera powstawanie DÓBR PUBLICZNYCH, zwalcza KŁOPOTY Z INFORMACJĄ, trapiące sprzedawców i nabywców.

7 POLITYKA ANTYMONOPOLOWA Pamiętasz? MONOPOL CZYSTY to jedyny producent dobra, który w dodatku nie jest zagrożony pojawieniem się innych producentów. Na zmonopolizowanym rynku BARIERY WEJŚCIA uniemożliwiają konkurentom podjęcie produkcji.

8 Zmieniając wielkość produkcji, monopol wpływa na cenę. W efekcie zwykle MONOPOLE PRODUKUJĄ MNIEJ I SPRZEDAJĄ DROŻEJ niż miałoby to miejsce, gdyby w opanowanej przez monopol gałęzi trwała konkurencja.

9 MONOPOL WIELOZAKLADOWY MC, MR, P P 1 P* A MC MR 0 QM QC D Q

10 GAŁĄŹ ZMONOPOLIZOWANA WYTWARZA QM, A NIE QC MC, MR, P P 1 P* A MC MR 0 QM QC D Q ZYSK NADZWYCZAJNY i ubytek nadwyżki całkowitej…

11 GAŁĄŹ ZMONOPOLIZOWANA WYTWARZA QM, A NIE QC MC, MR, P P 1 P* A MC MR 0 QM QC D Q Zysk nadzwyczajny i UBYTEK NADWYŻKI CAŁKOWITEJ…

12 POLITYKA OCHRONY KONKURENCJI: KONTROLA JUŻ ISTNIEJĄCYCH MONOPOLI Państwo np. zwalcza ZMOWY CENOWE (ang. price fixing) i DRAPIEŻNE CENOTWÓRSTWO (ang. predatory pricing). Do zmowy cenowej dochodzi, gdy kilka wielkich przedsiębiorstw zmniejsza produkcję i uzgadnia cenę, zaprzestając stosowania jej jako narzędzia konkurencji. Natomiast drapieżnym cenotwórstwem jest ustalanie ceny poniżej kosztów produkcji w celu wyparcia konkurentów z gałęzi.

13 W ramach polityki antymonopolowej państwo zwalcza także WYKORZYTYWANIE przez wielkie przedsiębiorstwa UPRZYWILEJOWANEJ POZYCJI RYNKOWEJ, a także OGRANICZANIE przez nie DOSTĘPU KONKURENTÓW DO RYNKU.

14 POLITYKA OCHRONY KONKURENCJI: NIEDOPUSZCZANIE DO POWSTANIA NOWYCH PRZEDSIĘBIORSTW DYSPONUJĄCYCH „SIŁĄ MONOPOLISTYCZNĄ”. Chodzi o KONTROLĘ POŁĄCZEŃ PRZEDSIĘBIORSTW (fuzji) (ang. mergers). Jednym z czynników wpływające na decyzję władz antymonopolowych o wydaniu (lub nie!) zgody na połączenie przedsiębiorstw jest poziom indeksu Herfindahla-Hirschmana.

Monopol naturalny (jednozakładowy) 15

16 ZYSK NADZWYCZAJNY i ubytek nadwyżki całkowitej…

17 Zysk nadzwyczajny i UBYTEK NADWYŻKI CAŁKOWITEJ…

18 Podział monopolu jednozakładowego oznacza wzrost kosztów produkcji i niebezpieczeństwo powtórnego zmonopolizowania rynku. W takiej sytuacji państwo zwykle za pomocą niezależnej od rządu AGENCJI REGULACYJNEJ („regulatora”) bezpośrednio kontroluje („reguluje”) wchodzący w grę rynek.

Marginal cost pricing 19

Marginal cost pricing 20

Average cost pricing 21

Average cost pricing 22

23 EFEKTY ZEWNĘTRZNE Formą zawodności rynku, z którą zmaga się państwo, są także EFEKTY ZEWNĘTRZNE (ang. externalities). Kiedy ktoś – gospodarując – wpływa na koszty i zado wolenie innych inaczej niż za pośrednictwem cen, ma- my do czynienia z efektem zewnętrznym. Innymi słowy efekty zewnętrzne są DOTYCZĄCYMI OSÓB POSTRONNYCH UBOCZNYMI SKUTKAMI CZYJEGOŚ GOSPODAROWANIA.

24 Np. efektem zewnętrznym JEST bezpieczeństwo w okolicy luksusowego hotelu na warszawskim Starym Mieście. NIE SĄ nim natomiast korzyści Rosji z wyższych cen ropy naftowej po ograniczeniu produkcji przez Arabię Sauddyjską. Jednak inni wyróżniają pieniężne (ang. pecuniary) i niepieniężne (ang. non-pecuniary) efekty zewnętrzne…

25 PRZYKŁADY: Papieros, róże przed czyimś gankiem, SO 2 emitowane wprost do atmosfery przez tę fabrykę, droga dojazdowa do autostrady zbudowana przez pewną firmę ku zadowoleniu okolicznej ludności, przykry zapach wokół garbarni, śmieci w lesie.

26 RODZAJE EFEKTÓW ZEWNĘTRZNYCH: 1. PRODUKCYJNE I KONSUMPCYJNE. -Sąsiad wytruł mszyce na swoje działce, więc moje owoce są zdrowe. -Sąsiad słucha muzyki ludowej „na pełny regulator”. 2. POZYTYWNE I NEGATYWNE -Darmowe woda i sprężone powietrze na stacji benzynowej. -Wyprowadziliśmy psa na spacer i teraz nie da się wejść na trawnik.

27 Gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa zwykle nie są w stanie same poradzić sobie z efektami zewnętrznymi (np. między sobą negocjując odpowiednie zmniejszenie produkcji), więc musi je zastąpić państwo.

28 Gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa zwykle nie są w stanie same poradzić sobie z efektami zewnętrznymi (np. między sobą negocjując odpowiednie zmniejszenie produkcji), więc musi je zastąpić państwo. 1. Ograniczenia ilościowe (limity) (ang. command & control).

29 Gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa zwykle nie są w stanie same poradzić sobie z efektami zewnętrznymi (np. między sobą negocjując odpowiednie zmniejszenie produkcji), więc musi je zastąpić państwo. 1. Ograniczenia ilościowe (limity) (ang. command & control). 2. Podatek Pigou (MSC-MPC? ).

30 Gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa zwykle nie są w stanie same poradzić sobie z efektami zewnętrznymi (np. między sobą negocjując odpowiednie zmniejszenie produkcji), więc musi je zastąpić państwo. 1. Ograniczenia ilościowe (limity) (ang. command & control). 2. Podatek Pigou (MSC-MPC? ). 3. Jednolity podatek od emitowanej ilości zanieczyszczeń.

31 Gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa zwykle nie są w stanie same poradzić sobie z efektami zewnętrznymi (np. między sobą negocjując odpowiednie zmniejszenie produkcji), więc musi je zastąpić państwo. 1. Ograniczenia ilościowe (limity) (ang. command & control). 2. Podatek Pigou (MSC-MPC? ). 3. Jednolity podatek od emitowanej ilości zanieczyszczeń. 4. Sztuczny rynek „kartek na trucie”.

DOBRA PUBLICZNE I PODOBNE PROBLEMY 32 Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska DOBRA Dają się zastrzec Nie dają się zastrzec Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dobra prywatne (np. Dobra klubowe (np. nie kanapka z szynką) zatłoczony basen na „Legii”) Tragedia wspólnego pastwiska (np. zatłoczona plaża) Dobra publiczne (np. obrona narodowa)

33 Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska DOBRA Dają się zastrzec Nie dają się zastrzec Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dobra prywatne (np. Dobra klubowe (np. nie kanapka z szynką) Tragedia wspólnego pastwiska (np. zatłoczona plaża) zatłoczony basen na „Legii”) Dobra publiczne (np. obrona narodowa) DOBRA PRYWATNE znamy doskonale; np. kiedy ktoś odgryzie kawałek naszej kanapki, dla nas zostaje mniej, jednak to my decydujemy, czy poczęstujemy kogoś kanapką. Zwykle nie przysparzają one kłopotów państwu, prywatni producenci wytwarzają ich dla nas mnóstwo!

34 Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska DOBRA Dają się zastrzec Nie dają się zastrzec Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dobra prywatne (np. Dobra klubowe (np. nie kanapka z szynką) zatłoczony basen na „Legii”) Tragedia wspólnego pastwiska (np. zatłoczona plaża) Dobra publiczne (np. obrona narodowa) Z DOBRAMI KLUBOWYMI stykamy się rzadziej: np. wielu może wspólnie kibicować „Legii”, lecz jej właściciel jest w stanie wpuścić na stadion kogoś, kto nie zapłacił za bilet. Również dobrami „klubowymi” państwo nie musi się bardzo przejmować, bo prywatne przedsiębiorstwa chętnie produkują je dla członków „klubu”.

35 Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska DOBRA Dają się zastrzec Nie dają się zastrzec Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dobra prywatne (np. Dobra klubowe (np. nie kanapka z szynką) zatłoczony basen na „Legii”) Tragedia wspólnego pastwiska (np. zatłoczona plaża) Dobra publiczne (np. obrona narodowa) Zupełnie inaczej jest z DOBRAMI PUBLICZNYMI (ang. public goods), których dotyczy EFEKT GAPOWICZA (ang. free riding): niemożność wykluczenia z udziału w konsumpcji (używania) dobra powoduje, że z dobra można korzystać, nie ponosząc kosztów jego wytworzenia. Z udziału w korzystaniu z dóbr publicznych nie spo sób nikogo wykluczyć, a to że ktoś korzysta z takiego dobra – do pewnej liczności zbioru korzystających - nie przeszkadza innym.

36 Prawo, obrona narodowa, bezpieczeństwo na ulicach, polityka gospodarcza, pokaz sztucznych ogni, drogi i zieleńce miejskie, ogólnie dostępne kąpieliska, światło latarni morskiej, pomnik na Placu Niepodległości, publiczne radio i telewizja – oto przykłady dóbr publicznych.

37 Prywatne firmy zwykle nie produkują wystarczającej ilości dóbr publicznych. Przecież nie są organizacjami charytatywnymi i muszą dostać zapłatę za swój produkt. Tymczasem dobra publiczne padają ofiarą gapowiczów.

38 Co może zrobić państwo, aby zapobiec nieefektywności towarzy- szącej zjawisku dóbr publicznych? Oto rozwiązania: 1. Państwo może samo wytwarzać te dobra. 2. Państwo może zamówić produkcję tych dóbr u prywatnych producentów. 3. Państwo może stworzyć możliwość wykluczenia osób niepowołanych z udziału w konsumpcji (użytkowaniu) tych dóbr.

39 KŁOPOTY Z INFORMACJĄ Kłopoty z informacją przyjmują dwie formy: 1. 2. ASYMETRYCZNY ROZKŁAD INFORMACJI (ang. asymmetric information) (np. między sprzedawców i nabywców). DOBRA POŻĄDANE (ang. merit goods) i NIEPOŻĄDANE (ang. merit bads) (SPOŁECZNIE).

40 ASYMETRYCZNY ROZKŁAD INFORMACJI (ang. asymmetric information) (np. między sprzedawców i nabywców) Chodzi o sytuacje, w których gorsze poinformowanie jednej ze stron transakcji o ważnych cechach dobra lub samej transakcji może skłonić państwo do obrony „słabszego”.

41 PRZYKŁADY: Praca przy azbeście, lek o nieznanych skutkach ubocznych, pożyczka, której prawdziwy koszt Twój Bank zamaskował finansowym żargonem, sfałszowana kiełbasa „Krakowska”, marihuana sprzedawana w szkołach podstawowych, płyta The Best of Pink Floyd nagrana przez grupę Anaconda z Mławy, Pistolet-zabawka, którym przy odrobinie wysiłku można wybić oko siostrze

42 FORMY INTERWENCJI PAŃSTWA: • • • Ustawy o bezpieczeństwie pracy. Ustawy o uczciwym handlu. Ograniczanie dostępu dóbr do rynku. Ograniczanie dostępu producentów do rynku. Udostępnianie informacji.

43 DOBRA POŻĄDANE (ang. merit goods) i NIEPOŻĄDANE (ang. merit bads) (SPOŁECZNIE) Chodzi o sytuacje, w których jednostka - nie biorąc pod uwagę efektów zewnętrznych swojego działania, a także norm kulturowych - podejmuje (RZEKOMO!) niewłaściwe decyzje o ilości nabywanych (konsumowanych) dóbr. Nawet jeśli informacja jest symetryczna, ludzie (rzekomo!) źle oceniają użyteczność pewnych dóbr. . .

44 PRZYKŁADY: Szczepienia ochronne, alkohol, wyroby tytoniowe, hazard, handel częściami ludzkiego ciała, „wysoka” kultura, aborcja, edukacja, niektóre rodzaje ubezpieczeń (OC, ubezpieczenie emerytalne), pornografia, prostytucja, transmisja z meczu Reprezentacji Narodowej, samochodowe pasy bezpieczeństwa, eutanazja.

45 DOBRA POŻĄDANE (ang. merit goods) i NIEPOŻĄDANE (ang. merit bads) (SPOŁECZNIE) FORMY INTERWENCJI PAŃSTWA: 1. 2. 3. Nakazy i zakazy. Podatki i subsydia. Propaganda „społeczna”.

46 Poza efektywnością państwo dba również o SPRAWIEDLIWOŚĆ. Dbałość ta - zwykle - oparta jest na przekonaniu, że LUDZIE SĄ RÓWNI.

47 W szczególności zdaniem wielu z poglądu o równości ludzi wynika, że - W MIARĘ MOŻLIWOŚCI – jedni ludzie nie powinni dominować nad innymi ludźmi, decydując o ich losie (np. jedni ludzie nie powinni mieć innych ludzi na własność). Zdaniem wielu z poglądu o równości ludzi wynika także, że jedni nie powinni cierpieć wtedy, kiedy inni są szczęśliwi, i że należy temu - W MIARĘ MOŻLIWOŚCI – zapobiegać.

48 W praktyce dbałość państwa o sprawiedliwość (zapobieganie dominacji i cierpieniu) przyjmuje zwykle m. in. formę wyrównywania dochodów za pomocą PODATKÓW i ZASIŁKÓW*. ------------* Wyrównywanie dochodów w celu zapobiegania dominacji i cierpieniu bywa sprzeczne z poglądem, że ludzie są wolni i odpowiadają za własne czyny (np. pomyśl o wolności dysponowania dochodem, a także o osobach, którym nie chce się pracować)…

49 ZADANIE Twierdzącą odpowiedź na pytanie, czy należy wyrównywać dochody, wielu wywodzi z niechęci do cierpienia i dominacji jednych ludzi nad innymi ludźmi. A. Wypełnij tabelę poniżej, przyporządkowując wymyślone przykłady tym obu sposobom argumentacji. Cierpienie spowodowane m. in. nierównością dochodów Dominacja spowodowana m. in. nierównością dochodów -----------A/Zob. np. Bertil Tungodden, Justice (new perspectives), w: The New Palgrave Dictionary of Economics, wyd. 2, red. S. N. Durlauf i L. E. Blume, Palgrave Macmillan, 2008, t. 5, s. 653.

50 ZADANIE Twierdzącą odpowiedź na pytanie, czy należy wyrównywać dochody, wielu wywodzi z niechęci do cierpienia i dominacji jednych ludzi nad innymi ludźmi. A. Wypełnij tabelę poniżej, przyporządkowując wymyślone przykłady tym obu sposobom argumentacji. Cierpienie spowodowane m. in. nierównością dochodów Dominacja spowodowana m. in. nierównością dochodów a) a) Ból nowotworowy pozbawionego dostępu do opieki medycznej mieszkańca slumsów w Mogadiszu (czerwiec 2013 r. ). -----------A/Zob. np. Bertil Tungodden, Justice (new perspectives), w: The New Palgrave Dictionary of Economics, wyd. 2, red. S. N. Durlauf i L. E. Blume, Palgrave Macmillan, 2008, t. 5, s. 653.

51 ZADANIE Twierdzącą odpowiedź na pytanie, czy należy wyrównywać dochody, wielu wywodzi z niechęci do cierpienia i dominacji jednych ludzi nad innymi ludźmi. A. Wypełnij tabelę poniżej, przyporządkowując wymyślone przykłady tym obu sposobom argumentacji. Cierpienie spowodowane m. in. nierównością dochodów Dominacja spowodowana m. in. nierównością dochodów a) b) a) Ból nowotworowy pozbawionego dostępu do opieki medycznej mieszkańca slumsów w Mogadiszu (czerwiec 2013 r. ). b) Usługi seksualne świadczone pod przymusem właścicielowi hurtowni dewocjonaliów i jego kolegom przez wychowującą samotnie córkę i bojącą się utraty zatrudnienia pracownicę tej hurtowni w Piszu na Mazurach (marzec 2001 r. ). -----------A/Zob. np. Bertil Tungodden, Justice (new perspectives), w: The New Palgrave Dictionary of Economics, wyd. 2, red. S. N. Durlauf i L. E. Blume, Palgrave Macmillan, 2008, t. 5, s. 653.

52 ZADANIE Twierdzącą odpowiedź na pytanie, czy należy wyrównywać dochody, wielu wywodzi z niechęci do cierpienia i dominacji jednych ludzi nad innymi ludźmi. A. Wypełnij tabelę poniżej, przyporządkowując wymyślone przykłady tym obu sposobom argumentacji. Cierpienie spowodowane m. in. nierównością dochodów Dominacja spowodowana m. in. nierównością dochodów a) b) c) a) Ból nowotworowy pozbawionego dostępu do opieki medycznej mieszkańca slumsów w Mogadiszu (czerwiec 2013 r. ). b) Usługi seksualne świadczone pod przymusem właścicielowi hurtowni dewocjonaliów i jego kolegom przez wychowującą samotnie córkę i bojącą się utraty zatrudnienia pracownicę tej hurtowni w Piszu na Mazurach (marzec 2001 r. ). c) Niewolnicza praca albańskiego gastarbeitera na plantacji pomidorów w okolicach Palma di Mentechiaro na Sycylii (lipiec 2013 r. ). -----------A/Zob. np. Bertil Tungodden, Justice (new perspectives), w: The New Palgrave Dictionary of Economics, wyd. 2, red. S. N. Durlauf i L. E. Blume, Palgrave Macmillan, 2008, t. 5, s. 653.

53 ZADANIE Twierdzącą odpowiedź na pytanie, czy należy wyrównywać dochody, wielu wywodzi z niechęci do cierpienia i dominacji jednych ludzi nad innymi ludźmi. A. Wypełnij tabelę poniżej, przyporządkowując wymyślone przykłady tym obu sposobom argumentacji. Cierpienie spowodowane m. in. nierównością dochodów Dominacja spowodowana m. in. nierównością dochodów a) d) b) c) a) Ból nowotworowy pozbawionego dostępu do opieki medycznej mieszkańca slumsów w Mogadiszu (czerwiec 2013 r. ). b) Usługi seksualne świadczone pod przymusem właścicielowi hurtowni dewocjonaliów i jego kolegom przez wychowującą samotnie córkę i bojącą się utraty zatrudnienia pracownicę tej hurtowni w Piszu na Mazurach (marzec 2001 r. ). c) Niewolnicza praca albańskiego gastarbeitera na plantacji pomidorów w okolicach Palma di Mentechiaro na Sycylii (lipiec 2013 r. ). d) Wrażenia bezdomnego zamarzającego nocą w ogrodowej altanie na działkach na warszawskiej Sadybie (styczeń 2014 r. ). -----------A/Zob. np. Bertil Tungodden, Justice (new perspectives), w: The New Palgrave Dictionary of Economics, wyd. 2, red. S. N. Durlauf i L. E. Blume, Palgrave Macmillan, 2008, t. 5, s. 653.

54 PODATKI są głównym źródłem dochodów państwa. W Polsce wpływy z opodatkowania wyniosły w 2003 r. 88, 9% wszystkich dochodów budżetu centralnego („budżetu państwa”) (kolejne 2, 5% stanowiły dochody z cła, które też jest podatkiem). Podatki są to - nie związane z własnością – przymusowe płatności gospodarstw domowych i przedsiębiorstw na rzecz państwa.

55 RODZAJE PODATKÓW Często wyróżnia się podatki: BEZPOŚREDNIE i POŚREDNIE. Podatki bezpośrednie płacą ludzie możliwi do zidentyfikowania (np. wedle kryterium wysokości dochodu) przed zapłaceniem po-datku. W Polsce w 2005 r. do bezpośrednich zaliczano następujące podatki „centralne”: dochodowy od osób fizycznych (ang. personal income tax, PIT); dochodowy od osób prawnych (ang. corporate income tax, CIT) i „gminne”: od spadków i darowizn; rolny; leśny; od nieruchomości. Natomiast podatki pośrednie płacą ludzie, których nie da się z pewnością zidentyfikować przed zapłaceniem podatku, bo te podatki są ukryte w cenach dóbr i warunkiem ich zapłacenia jest nabycie konkretnego dobra. W Polsce pośrednie są np: podatek od wartości dodanej (ang. value added tax, VAT), akcyza, podatek od gier.

56 PODATKI A SPRAWIEDLIWOŚĆ Ludzie chcą, aby podatki były sprawiedliwe. Rozumieją przez to różne rzeczy. Domagają się np. sprawiedliwości poziomej i pionowej. SPRAWIEDLIWOŚĆ POZIOMA oznacza, że znajdujące się w takiej samej sytuacji osoby płacą tyle samo. SPRAWIEDLIWOŚĆ PIONOWA to stan, gdy podatek jest równie dolegliwy dla wszystkich, bez względu na dochód.

57 PODATKI A SPRAWIEDLIWOŚĆ Ludzie chcą, aby podatki były sprawiedliwe. Rozumieją przez to różne rzeczy. Domagają się np. sprawiedliwości poziomej i pionowej. SPRAWIEDLIWOŚĆ POZIOMA oznacza, że znajdujące się w takiej samej sytuacji osoby płacą tyle samo. SPRAWIEDLIWOŚĆ PIONOWA to stan, gdy podatek jest równie dolegliwy dla wszystkich, bez względu na dochód. Zauważ związek postulatów sprawiedliwości poziomej i sprawiedliwości poziomej z wiarą w to, że LUDZIE SĄ RÓWNI (skoro są równi, to należy ich tak samo, tzn. „równo”, traktować… ).

58 Z kolei rzecznicy ZASADY: PŁACI, KTO KORZYSTA (ang. benefits principle), chcą opodatkować korzyści z konkretnych działań państwa (np. podatek drogowy powinni płacić głównie właściciele samochodów). (Zauważ związek tego postulatu z postulatem sprawiedliwości poziomej…).

59 Ludzie bywają także zwolennikami ZASADY ZDOLNOŚCI DO PŁACENIA (ang. ability to pay principle), twierdząc, że podatki powinni płacić ci, których na to stać. (Zauważ związek tego postulatu z postulatem sprawiedliwości pionowej…).

60 W praktyce to, kto, ile podatku płaci państwu, zależy od: 1. Progresywności systemu podatkowego. 2. Rozkładu ciężaru opodatkowania podatkami pośrednimi.

61 PROGRESYWNOŚĆ PODATKU Podatek (lub system podatkowy) jest progresywny, jeśli w miarę wzrostu opodatkowanego dochodu przeciętna stopa opodatkowania wzrasta. Co to znaczy? Otóż, PRZECIĘTNA STOPA OPODATKOWANIA stanowi odsetek dochodu całkowitego zabierany przez państwo podatkiem.

62 Podatek (lub system podatkowy) jest progresywny, jeśli w miarę wzrostu opodatkowanego dochodu przeciętna stopa opodatkowania wzrasta. Oczywiście, konsekwencją progresywności podatku jest to, że bogaci płacą państwu więcej niż biedni. . .

63 ROZKŁAD CIĘŻARU OPODATKOWANIA Pamiętasz, jak działa podatek od sprzedaży? Po nałożeniu podatku linia podaży przesuwa się z położenia S do S’. Rozkład ciężaru opodatkowania zależy od przebiegu linii popytu i linii podaży…

64 A B Np. NA RYSUNKU A przy względnie płaskiej linii popytu nabywcy znacznie zmniejszają zapotrzebowanie reagując na wzrost ceny dobra. Mogą zatem skutecznie bronić się przed przerzucaniem na nich przez sprzedawców ciężaru opodatkowania i w efekcie płacą państwu względnie małą część podatku (P 1 E 1 P*B). Natomiast NA RYSUNKU B linia popytu jest względnie stroma i kupujący płacą stosunkowo dużą część podatku (P 1 E 1 BP*).

65 ZASIŁKI Sprawiedliwości służą nie tylko podatki, lecz także ZASIŁKI (płatności transferowe, transfery) (ang. transfer payments) takie, jak zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki dla chorych, dla starych, dla rodzin wielodzietnych itp. Zasiłkiem (transferem) nazywamy inne niż podatki, niehand lowe przepływy dóbr między konsumentami, producentami i państwem.

66 RODZAJE ZASI ŁKÓW WYRÓŻNIMY np. : 1) Zasiłki pieniężne (np. stypendium za wyniki w nauce). 2) Zasiłki rzeczowe (np. koce wysłane powodzianom). W RAMACH INNEGO PODZIAŁU ROZRÓŻNIA SIĘ: 1) Uzależnione od dochodu (np. zasiłek dla rodziny wielodzietnej). 2) Nie uzależnione od dochodu, lecz np. od wieku korzystającego, jego sprawności fizycznej, stosunku do pracy (np. renta inwalidzka).

67 Zasiłki państwa służą sprawiedliwości. Jednak ubocznym skutkiem jest zmniejszenie dobroczynności prywatnej, np. osób, kościołów. W dodatku transfery powodują nieefektywność, zniechęcając do pracy (to dlatego mówimy, że „biednemu lepiej dać wędkę, a nie rybę”). Licząc na zasiłek, ludzie stają się BIERNI, co powoduje, że maleje ilość wytwarzanych dóbr.

68 Koszty spowodowane zasiłkami obejmują także: biurokrację, zanik przedsiębiorczości, spowodowany rosnącymi podatkami spadek dochodów, a zatem także skłonności do oszczędzania, który zmniejsza inwestycje i wzrost gospodarczy.

69 W wyniku działań państwa posługującego się podatkami i transferami powstaje PODMIOTOWY PODZIAŁ DOCHODÓW w społeczeństwie. Chodzi o dochody gospodarstw domowych. PODZIAŁ PODMIOTOWY oznacza podział dochodów między gospodarstwa domowe.

70 KRZYWA LORENZA Na osi poziomej układu współrzędnych mierzymy odsetek wszystkich gospodarstw domowych (od najuboższych do najbogatszych), a na pionowej – odsetek wszystkich dochodów. Punkty krzywej Lorenza pokazują jaką część wszystkich dochodów przypada danemu odsetkowi najuboższych gospodarstw domowych. Krzywa Lorenza zaczyna się w początku układu (0% rodzin ma 0% dochodów!), a kończy w punkcie o współrzędnych: 100% i 100% (100% gospodarstw domowych dostaje 100% dochodów wszystkich gospodarstw domowych). Amerykańska krzywa Lorenza, 2001 r. Pierwsza Druga Trzecia Czwarta Piąta Odsetek 100% dochodów 4, 3 9, 9 15, 6 23, 0 47, 2 Dochody Grupy kwintylowea/ 4, 3% 0 a/ Od najbiedniejszych do najbogatszych 20% populacji. A · 20% B · 100% Grupy kwintylowe

71 WSPÓŁCZYNNIK GINIEGO Pole między krzywą Lorenza, a linią doskonałej równości (przekątna na rysunku) stanowi wygodną miarę nierówności dochodów. Jego udział w całości obszaru pod linią doskonałej równości to współ czynnik Giniego, którego wartość zmienia się od 0 (doskonała równość) do 1 (zupełna nierówność). Pierwsza Druga Trzecia Czwarta Piąta Odsetek 100% dochodów 4, 3 9, 9 15, 6 23, 0 47, 2 Dochody Grupy kwintylowea/ 4, 3% 0 a/ Od najbiedniejszych do najbogatszych 20% populacji. B · 100% Grupy kwintylowe

72 LINIA UBÓSTWA LINIĘ UBÓSTWA (ang. poverty line) wyznacza tzw. MINIMUM SOCJALNE, czyli minimalny dochód zaspokajający podstawowe potrzeby gospodarstwa domowego. Chodzi o wartość koszyka najważniejszych produktów (rzeczy i usług), którego skład określają urzędnicy i naukowcy, dbając by dobra te były odpowiednie jakościowo, zróżnicowane i tanie.

73 WSPÓŁCZYNNIK UBÓSTWA (ang. poverty rate) stanowi odsetek gospodarstw domowych żyjących poniżej linii ubóstwa, czyli osiągających dochód niższy od minimum socjalnego.

74 Wylicza się kilka różnych linii ubóstwa, oddzielnie dla osób samotnych, dla dwuosobowych gospodarstw domowych itd. W 2004 r. w Stanach linia ubóstwa dla osób samotnych przebiegała na wysokości 9 393 dolarów, a dla rodziny czteroosobowej na wysokości 18 810 dolarów rocznie. (W Polsce w XII ’ 03 odpowiednio 792, 3 zł i 2 327, 6 zł). Zgodnie z tym kryterium w 2003 r. 12, 5% Amerykanów (36 mln osób, głównie czarnoskórych, imigrantów z krajów hiszpańskojęzycznych, rodzin samotnych kobiet) żyło w biedzie. (W POLSCE W 2003 R. WSPÓŁCZYNNIK UBÓST -WA WYNOSIŁ 59, 0%!).

75 W Polsce obliczane jest także tzw. MINIMUM EGZYSTENCJI, które umożliwia zaspokojenie tylko najniezbędniejszych potrzeb; po jego przekroczeniu następuje BIOLOGICZNE WYNISZCZENIE organizmu. W 2003 r. minimum egzystencji wynosiło 354, 8 zł i 1236, 6 zł (odpowiednio: dla osób samotnych i rodzin czteroosobowych). PONIŻEJ MINIMUM EGZYSTENCJI ŻYŁO 12% GOSPODARSTW DOMOWYCH (badania gusowskie nie obejmują rodzin patologicznych (np. alkoholików, bezdomnych) i bardzo bogatych. A. -----------A Zgodnie z danymi MPi. SS W 2002 R. W POLSCE BYŁO PONAD 30 TYS. BEZDOMNYCH (organizacje pozarządowe wspominały o 300 TYS. TAKICH OSÓB). Rzut oka na listę 100 najbogatszych osób w Polsce według tygodnika „Wprost” wskazuje, że także biegun bogactwa jest w Polsce dobrze wykształcony. Majątek osób zajmujących czołowe miejsca na tej liście jest mierzony setkami milionów dolarów.

76 NIE TYLKO RYNEK JEST ZAWODNY (ANG. MARKET FAILURE). TAKŻE CHCĄCE KORYGOWAĆ WADY RYNKU PAŃ -STWO, ZMAGA SIĘ Z RÓŻNYMI KŁOPOTAMI (ANG. GOVERNMENT FAILURE), KTÓRE SZKODZĄ EFEKTYWNOŚCI I SPRAWIEDLIWOŚCI.

77 PARADOKS GŁOSOWANIA

78 A>B B>C C>A

79 A>B B>C C>A A i B → A i C → C i B → B B i C → B i A → A

80 WYNIK ŚRODKOWEGO GLOSUJĄCEGO Kiedy według pewnego kryterum opcje można UPORZĄDKOWAĆ OD „NAJLEPSZEJ” DO „NAJGORSZEJ”… Warianty „gorsze” Warianty „lepsze”

81 WYNIK ŚRODKOWEGO GLOSUJĄCEGO Kiedy według pewnego kryterum opcje można uporządkować od „najlepszej” do „najgorszej”, a odwołujące się do tego kryterium preferencje dotyczące tych opcji są „JEDNOSZCZYTOWE”… Warianty „gorsze” Warianty „lepsze”

82 WYNIK ŚRODKOWEGO GLOSUJĄCEGO Kiedy według pewnego kryterum opcje można uporządkować od „najlepszej” do „najgorszej”, a odwołujące się do tego kryterium preferencje dotyczące tych opcji są „jednoszczytowe” w demokratycznym głosowaniu WYGRYWA OPCJA „ŚRODKOWEGO” GŁOSUJĄCEGO. Warianty „gorsze” Warianty „lepsze”

83 POROZUMIENIE GŁOSUJĄCYCH

84

85 Także SKONCENTROWANE KORZYŚCI I ROZPROSZONE KOSZTY powodują zawodność państwa. . .

86 Otóż skutkiem decyzji państwa bywają wielkie korzyści (lub straty) niewielu, którym towarzyszą nieznaczne zmiany sytuacji reszty obywateli. Korzystającym (lub tracącym) wiele opłaca się wtedy wywierać nacisk na urzędników podejmujących decyzję.

87 Natomiast podatnicy, których — ze względu na ich liczbę — skutki decyzji dotyczą w małym stopniu, nawet jeśli zdają sobie sprawę z własnych strat, nie są zainteresowani przeciwdziałaniem. . .

88 Np. górnikom opłaca się demonstrować i prowokować starcia z policją, aby — „w imię sprawiedliwości” — wymusić wypłacenie sobie odpraw w wysokości dwuletnich poborów. Jednocześnie podatnikom nie opłaca się bronić swoich pieniędzy. Jeśli 100 tys. górników zainkasuje po 50 tys. gb z pieniędzy podatników, których jest 20 mln, to przeciętny podatnik straci (100 000 · 50 000)/20 000, czyli 250 gb.

89 Kiedy koszty rozkładają się na miliony osób, a korzyści dotyczą tysięcy bezpośrednio zainteresowanych, trudno jest bronić budżetowych pieniędzy. Korzystającym opłaca się organizować kampanie nacisku, popierać „swoich” i zwalczać „obcych” polityków. Zakłóca to podejmowanie racjonalnych decyzji ekonomicznych.