1 Wanneer werkt strenger straffen wel of niet

1 Wanneer werkt streng(er) straffen wel of niet? Alumnidag Faculteit Rechtsgeleerdheid Henk Elffers emeritus hoogleraar empirische bestudering van de strafrechtpleging Afdeling Strafrecht en Criminologie Vrije Universiteit Amsterdam "Dat zal je leren!"

2 Straf helpt / helpt niet • Criminologen/forensisch psychologen: – straf helpt niet • kijk maar naar de recidivepercentages (>50%) • geen parallellie tussen strafklimaat en crim. cijfers • de crux: niet goed maatschappelijk functioneren • Rechtseconomen/rationele keuzetheoretici – straf helpt • meer straf misdaad onaantrekkelijker • wel parallellie tussen strafklimaat en crim. cijfers • incapacitatie-effect [dwz het helpt anderen, niet de dader] Streng(er) straffen?

3 U weet zelf: straf schrikt niet altijd af dat weet u • uit uw eigen jeugd • uit uw ervaring met uw kinderen • uit het feit dat er veelvuldig recidive voorkomt – o. a. bij verkeersovertredingen Streng(er) straffen?

4 U weet zelf: straf schrikt soms wel af dat weet u • uit uw eigen jeugd • uit uw ervaring met uw kinderen • uit het feit dat er nagenoeg geen snelheidsovertredingen voorkomen bij trajectcontrole Streng(er) straffen?

5 Hoe zit het nu? • Laten we dat eens nader analyseren • Aangrijpingspunt: de beslissing tot een misdrijf over te gaan – rationele-keuzeperspectief – maar wel een beetje sophisticated • Wanneer, onder welke omstandigheden, weerhoudt strafdreiging welke mensen van welke misdrijven? Streng(er) straffen?

6 Wat zou u doen? • Na een avond bij vrienden loopt u van de bushalte naar huis. Het is donker en doodstil. Op het voetpad ziet u plotseling een portefeuille liggen. Er is geen mens te zien. U raapt de portefeuille op, doet hem open. • Er zit 15 Euro in, en een naamkaartje van een tienermeisje bij u in de straat. • wat doet u? – u belt de volgende dag dat meisje dat ze haar portefeuille kan komen ophalen – u steekt het geld bij u Streng(er) straffen?

7 Wat zou u doen? • Na een avond bij vrienden loopt u van de bushalte naar huis. Het is donker en doodstil. Op het voetpad ziet u plotseling een portefeuille liggen. Er is geen mens te zien. U raapt de portefeuille op, doet hem open. • Er zit een pak bankbiljetten in, totaal 8000 Euro, en de businesscard van de directeur van de ABN om de hoek. • wat doet u? – u belt de volgende dag de bankdirecteur om te zeggen dat zij haar portefeuille kan komen ophalen – u steekt het geld bij u Streng(er) straffen?

Niet teruggeven? Verduistering ! • Artikel 321 Wv. S – Hij die opzettelijk enig goed dat … aan een ander toebehoort … wederrechtelijk zich toeëigent, wordt, als schuldig aan verduistering, gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste 3 jaren … • Wist u dat? • Verandert uw besluit nu u dit weet? Streng(er) straffen?

9 O, eh, foutje … • Wv. S 321 zegt niet 3 jaar, maar 1 jaar • Voor wie het geld teruggaf: – Nu u dit weet, toch maar houden? • En als het 5 jaar was? • Voor wie het geld hield: – Nu u dit weet, toch maar teruggeven? • (Het is trouwens wel degelijk max. 3 jaar) Streng(er) straffen?

10 Wat beïnvloedt uw keuze? • Straf? – Het geld bij u steken is verduistering • art. 321 Sr, max. 3 jaar gevangenis • Afkeuring door vrienden en familie? • Schaamte? • Beide varianten zijn strafbaar, waarom toch het ene wel, het andere niet? Streng(er) straffen?

Hoe werkt straf bij het voorkomen van misdrijven? • Werken? • Twee straffilosofieën – absoluut: straf is vergelding (“verdiende loon”) en hoeft helemaal niet te werken – relatief: straf moet afschrikken (“mores leren”), dus werken • wij gaan nu in op de relatieve leer, dus of het werkt Streng(er) straffen?

Relatieve strafdoelen • resocialisatie – heropvoeding • afschrikking – specifiek: zorgen dat een gestrafte dader niet nogmaals in de fout gaat (voorkomen recidive) – algemeen: zorgen dat anderen er lering uit trekken • incapacitatie (onschadelijkmaking): – door opsluiting verhinderen (voor zo lang als dat duurt) dat de gestrafte zich misdraagt – in principe effectief, maar niet altijd realistisch Streng(er) straffen?

Strafdoe len 2011_11_07

Vanwaar dat rotsvast vertrouwen in straf? • uit de psychologie: straf werkt als hij – zeker, streng, en snel is – (maar dat geldt nu juist niet voor het strafrecht) • als je toegeeft dat het niet werkt, wat dan in vredesnaam? • te naïeve toepassing van de op zich zo aantrekkelijke theorie van de rationele afweging (rationele-keuzetheorie, RKT) Streng(er) straffen?

Rationele-keuzetheorie bij keuze tussen gedragsopties: • (impliciet) afwegen van voor- en nadelen • die optie kiezen die het beste verwachte saldo biedt gaat de keuze tussen wel of niet overtreden • dan zijn aan overtreden de nadelen verbonden van het betrapt worden Streng(er) straffen?

Wat telt als voordelen? (geval zonder straf) Koopt u een fles wijn van € 4 of € 40 voor een avondje met vrienden? • nadeel van de laatste optie is de prijs • voordelen van de laatste optie? – smaak – om uw vinologische partner te gerieven – om indruk te maken op uw vrienden • persoonlijke afweging, variërend over – beslisser – momenten – sociale situaties Streng(er) straffen?

Wat telt als nadelen bij overtredingen? • bestraffingskosten (BK) – kans dat autoriteit het merkt – er op reageert – en straf uitdeelt (en hoe streng die dan is) • sociale kosten (SK) – afkeuring door belangrijke anderen uit de sociale omgeving (schaamte) • morele kosten (MK) – schuldgevoel, ‘naar gevoel van binnen’ – wrekende gerechtigheid in het hiernamaals Streng(er) straffen?

Overtreden wordt al of niet voorkomen • door de combinatie van bestraffingskosten BK, sociale kosten SK, morele kosten MK – persoonsafhankelijk: niet voor iedereen gelijk – situatieafhankelijk: niet altijd en overal gelijk • het gaat daarbij om de perceptie door de afweger – niet of de straf (BK) hoog is – maar of hij denkt dat ie hoog is Streng(er) straffen?

Welke kosten zou U persoonlijk ervaren bij bepaalde overtredingen / misdrijven? Bespreek dit eens even met uw buurman/buurvrouw hier in de collegezaal Welke kosten Bestraffings. Sociale kosten ervaart U kosten lijken …? persoonlijk bij … Fout parkeren Belastingfraude Huiselijk geweld Streng(er) straffen? Morele kosten lijken …?

20 Mijn stellingen • bij heel veel regels zijn de SK en MK veel belangrijker dan de BK – de BK is heel klein: • pakkans bij inbraak < 10%, straf soms nogal mild – maar ook zijn mensen zeer gevoelig voor SK • hogere BK helpt soms, niet altijd Streng(er) straffen?

BK soms effectief 21 BK SK MK geen effect straf V SK V MK BK SK V straf helpt ! Streng(er) straffen?

Verhouding van kosten en baten • Soms zijn de morele kosten doorslaggevend, soms de sociale, soms de bestraffingskosten, en • soms kunnen ze niet opboksen tegen de voordelen • verhogen van die kosten zal in sommige gevallen net de doorslag geven, maar vaak ook niet • het is erg afhankelijk van de onderlinge verhouding van BK, SK, MK en het te behalen voordeel Streng(er) straffen?

23 Verhouding van kosten en baten • Helpt zwaarder straffen? – afhankelijk van netto verschil tussen • voordeel vs. morele kosten, sociale kosten – en • de extra zwaarte van bestraffingskosten • Per persoon verschillend • Geaggregeerd effect afhankelijk van – verdeling in de populatie – van dat netto verschil Streng(er) straffen?

24 Regelvolgingstypen (Kelman) • Internalisatie – je volgt de regel omdat je dat zelf belangrijk voelt – gedreven door Morele Kosten • Identificatie – vanwege goed/afkeuring door belangrijke anderen – gedreven door Sociale Kosten • “Zich Voegen” – vanwege de strafdreiging – gedreven door Bestraffings. Kosten Streng(er) straffen?

Regelvolgingstypen • geïnternaliseerde regels: – worden ook gevolgd als er geen bestraffing dreigt – de morele kosten zijn zeer hoog – andere kosten doen er daarom weinig of niet toe – voorbeelden: de meeste zware misdrijven voor de meeste mensen Streng(er) straffen?

Regelvolging wegens identificatie • men volgt een regel omdat men zich met belangrijke anderen verbonden voelt (identificeert) die overtreding afkeuren • regelvolging wordt door sociale kosten bepaald, morele kosten en bestraffingskosten zijn relatief onbelangrijk • voorbeeld: vloeken (voor a-religieuze mensen) Streng(er) straffen?

Regelvolging wegens zich voegen • Geen sprake van internalisatie of identificatie • Regel wordt al of niet gevolgd vanwege bestraffingskosten • voorbeeld: snelheidsovertredingen – niet doen bij trajectcontrole – wel bij ‘gewone’ controle Streng(er) straffen?

Hoe klasseert u de volgende overtredingen qua regelvolgingstype? Bespreek dit eens even met uw buurman/buurvrouw hier in de collegezaal Zet een vinkje in Je doet het niet de passende vanwege kolom internalisering Fout parkeren Belastingfraude Huiselijk geweld Streng(er) straffen? Je doet het niet vanwege identificatie Je doet het niet vanwege strafdreiging (“je voegt je”)

29 Dus: • Bij sommige regels is straffen belangrijk • Bij andere niet • Welke wel of niet? – Minoriteitsregels • die de meeste mensen niet (meer) redelijk vinden – Majoriteitsregels • die veruit de meeste mensen zonder meer vinden gelden Streng(er) straffen?

minoriteitsregels • Regels die door een grote meerderheid niet worden geïnternaliseerd noch door identificatie worden gevolgd • Je mag ze niet overtreden “omdat ze strafbaar zijn gesteld” – niet omdat het inherent schandalig is dat te doen • veelal instrumentele regels – mestwet, identificatieplicht, fout parkeren Streng(er) straffen?

Helpt straffen bij minoriteitsregels? • In theorie wel, mits de straf maar hoog genoeg, draconisch is • € 10. 000 voor een snelheidsovertreding? • dat is onwaarschijnlijk in ons strafrecht – proportionaliteit – responsieve rechter (luistert naar het publiek), en zal dat soort straffen niet opleggen Streng(er) straffen?

32 minoriteitsregels V MK SK SK BK onhaalbaar BK V Streng(er) straffen? .

majoriteitsregels • Regels die door de grote meerderheid van de bevolking worden onderschreven, en die ze vanuit identificatie of internalisatie volgen • Geldt voor veel regels uit het Wetboek van Strafrecht Streng(er) straffen?

Helpt streng straffen bij majoriteitsregels? • Voor de meerderheid niet – zij worden door internalisatie of identificatie gedreven • wel geldt dat strafbaarheid (niet strafzwaarte) belangrijk is om de identificatie in stand te houden – “wij doen het goede” Streng(er) straffen?

35 majoriteitsregel bestraffingskosten irrelevant V SK BK Streng(er) straffen? MK

Helpt streng straffen voor de minderheid die de majoriteits-regels niet accepteert wel? • bijvoorbeeld veelplegers – noch morele, noch sociale kosten – alleen bestraffingkosten relevant • maar … – BK = kans op straf x zwaarte straf – kans op straf (pakkans, …) belangrijker – dan strafzwaarte • neutralisatie: ‘dat gebeurt mij niet’ • ervaring: ‘zelden gepakt’ • voor hen geldt: vaker straffen werkt, niet strenger straffen Streng(er) straffen?

Dus … • Zwaarder straffen … – lukt niet bij minoriteitsregels – hoeft niet voor de meerderheid bij majoriteitsregels – is niet de beste aanpak bij de minderheid die majoriteitsregels verwerpt • die moet men vaker straffen, ipv zwaarder straffen • kortom: • streng(er) straffen is zelden of nooit de oplossing • vaker (standvastiger) straffen voor een (heel) kleine groep wel Streng(er) straffen?

38 En dan nog: de staatsloterij … • Veel mensen zetten maandelijks een tientje in – dat lijkt irrationeel gedrag • de verwachte uitkomst is negatief • maar ze waarderen de kleine kans op een miljoen als aantrekkelijker dan de bijna zekerheid van 10 Euro verlies – stoppen die mensen als ze géén prijs krijgen? – nee, want ze hadden dat verlies immers al ingecalculeerd • er veranderd niets door de pech van geen prijs – ze zetten volgende week unverfroren weer in Streng(er) straffen?

39 dat geldt ook in het strafdiscours • Doet het er iets toe of iemand een straf echt ondergaat? • Volgens de rationele-keuzetheorie niet: – je weegt tevoren af – en je hebt de strafdreiging niet als TE hoog ervaren – of je nu wel of niet die straf krijgt, dat had je al ingecalculeerd – pech, maar volgende keer loopt die afweging weer uit op : doen! Streng(er) straffen?

40 Behalve als … • Als ondergaan van straf leidt tot bijstelling van je perceptie – blijkt de pakkans niet hoger dan eerder gedacht? – blijkt de straf niet onaangenamer dan eerder gedacht? • of misschien valt het mee? • Dan is er inderdaad sprake van een leereffect van gestraft worden • de potentiële dader kan beter afwegen • maar of dat tot méér of minder overtredingen aanleiding is? • dat hangt af van de persoon van de afweger, en de situatie van de regelhandhaving Streng(er) straffen?

Terug bij af Van straf kàn een overtreder leren – ten goede – maar ook ten kwade Of dat loont voor de maatschappij? – soms wel – soms niet Streng(er) straffen?

Slachtofferschap van delicten Bron: C&R 2012, data Veiligheidsmonitor en in 1984 was het nog 144 Streng(er) straffen? • Steeds minder criminaliteit • Werd er zwaarder gestraft? • Misschien wel … (Van Tulder, NJB 2011) • maar zeker niet jaar op jaar strenger • dus … • de daling ligt zeker niet alleen aan strenger straffen

Als straffen niet zo vreselijk helpt … • Wat dan? – Morele kosten omhoog ? • ieders verantwoordelijkheid, opvoeding – Sociale kosten omhoog ? • ieders verantwoordelijkheid, normbevestiging, elkaar aanspreken – Preventie • voordelen omlaag – Decriminalisering • dan hoeft er niks meer te helpen • Slechts zo blijft strafrecht wat het zou moeten zijn: – ultimum remedium en niet – geprefereerd remedium Streng(er) straffen?

Ziet u kans om SK of MK te verhogen? Of is preventie of decriminalisering de juiste aanpak? Bespreek dit eens even met uw buurman/buurvrouw hier in de collegezaal Hoe meoeten we het aanpakken? Fout parkeren Belastingfraude Huiselijk geweld Streng(er) straffen? SK omhoog Hoe? MK omhoog? Hoe? Preventie? Decriminalisering?

45 • H. Elffers (2008) Een straffe aanpak. Den Haag: Boom Juridische uitgevers • H. Elffers (2008) Afschrikking en het aanleren van normen; de theorie van Kelman toegepast op het strafrecht. Justitiële Verkenningen, 34/2, 82 -97 HElffers@nscr. nl • Dank voor uw aandacht Streng(er) straffen?