1 Jan Kochanowski skorowidz Informacja o epoce ycie

1 Jan Kochanowski - skorowidz • Informacja o epoce • Życie i twórczość – miejsce urodzenia – studia w Krakowie – studia w Padwie – okres dworski – życie w Czarnolesie – koniec życia

2 Jan Kochanowski - skorowidz • Kalendarium • Twórczość: – fraszki – pieśni – treny • Ważniejsze terminy literackie: – liryka – dramat; epika – podmiot liryczny; rym – apostrofa – archaizm – przenośnia • Teksty fraszek

3 Informacja o epoce • Renesans – Okres w literaturze i sztuce zwany także odrodzeniem , w Polsce nazywany złotym wiekiem kultury polskiej – Kultura i sztuka odrodzenia przywędrowała do Polski w początkach XVI stulecia z Włoch. – W Polsce zaczęły licznie powstawać zakłady drukarskie. – "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce"- to główne hasło renesansu (maksyma Terencjusza – rzymskiego komediopisarza, żyjącego w II w. p. n. e. )

4 Miejsce urodzenia Urodził się w Sycynie niedaleko Radomia jako syn zamożnego szlachcica.

5 Studia w Krakowie W wieku czternastu lat rozpoczął naukę w Akademii Krakowskiej

6 Studia w Krakowie

7 Pobyt w Padwie . W roku 1552 wyjechał poeta do Włoch i przebywał tam pięć lat, studiując na uniwersytecie w Padwie. Padwa jest uroczym miastem położonym w pobliżu Wenecji Miasto słynie z jednego z najstarszych we Włoszech uniwersytetu (1222 rok), na którym studiowało w przeszłości wielu Polaków (m. in. Mikołaj Kopernik)

8 Pobyt w Padwie

9 Okres dworski Powróciwszy ze studiów, trafił na dwór Jana Firleja, marszałka wielkiego koronnego, potem był dworzaninem Filipa Padniewskiego, podkanclerzego koronnego, a wreszcie Piotra Myszkowskiego, biskupa i podkanclerzego. Dzięki protekcji Myszkowskiego, któremu zadedykował swój Psałterz, uzyskał probostwo poznańskie, a potem zwoleńskie, choć obowiązków duszpasterskich nie pełnił. Od ok. 1563 został dworzaninem i sekretarzem Zygmunta II Augusta.

10 Czarnolas Po śmierci króla, po szesnastu latach służby dworskiej wraca do rodzinnego Czarnolasu, gdzie wkrótce ożenił się. Bierze okazjonalnie udział w życiu publicznym. Ruiny dworku Kochanowskiego Wizyta Jana Zamojskiego w Czarnolesie

11 Czarnolas • • • Czarnolas, wieś we wschodniej części województwa mazowieckiego, na Równinie Radomskiej, Istniała już prawdopodobnie w XIV w. , a w końcu XV w. przeszła jako posag w ręce Kochanowskich. Jan Kochanowski otrzymał połowę wsi w spadku po rodzicach w 1559, a na stałe przeniósł się tu około 1571 (? ). We dworze czarnoleskim powstały jego największe dzieła: Pieśń świętojańska o Sobótce, Odprawa posłów greckich, Treny oraz tłumaczenia Psalmów. Na miejscu, gdzie według tradycji miał stać dworek Kochanowskiego, wznosi się neogotycka kaplica z lat 1826 -1846 Dwór otacza piękny, romantyczny park, w którym z dawnego założenia zachowały się stawy. W parku zachowały się liczne lipy, graby, egzotyczne gatunki drzew oraz dąb - pomnik przyrody oraz obelisk z popiersiem Piotra Kochanowskiego, bratanka Jana (niesłusznie przypisywanym Janowi) oraz zniekształconym fragmentem Trenu XIII.

12 Czarnolas Murowany dworek zbudowano około 1870 roku dla Władysława Jabłonowskiego, gdzie od 1961 roku mieści się Muzeum Jana Kochanowskiego.

13 Czarnolas W muzeum znajdują się nieliczne, zachowane po poecie pamiątki: drzwi metalowe z herbem Korwin i inicjałami JK, pochodzące prawdopodobnie ze skarbczyka spalonego w 1720 r. oraz wyściełany kurdybanem fotel poety.

14 Czarnolas W miejscu słynnej lipy stoi XIX-wieczny, kamienny obelisk z symbolicznym sarkofagiem Urszulki, Przed dworem pomnik Jana Kochanowskiego, wzniesiony z okazji 450 urodzin poety

15 Koniec życia Poeta umiera nagle w Lublinie w 1584 r. W uroczystościach pogrzebowych uczestniczył dwór z królem Stefanem Batorym Pochowany został w Zwoleniu. Kościół późnogotycki (1564 -1595) w Zwoleniu z późnorenesansowymi kaplicami - Kochanowskich (epitafium J. Kochanowskiego, ok. 1610)

16 Kalendarium życia 1530 24 czerwca w Sycynie pod Radomiem przychodzi na świat jako syn prawnika powiatowego studia na Uniwersytecie w Krakowie traci ojca pracuje na dworach studia na Uniwersytecie Królewieckim 1544 -47 1547 -1551 1551 -1552

17 Kalendarium życia 1552 1555 studiuje w Padwie języki starożytne powrót do kraju, przez pewien czas przebywa na dworze Albrechta w Królewcu 1555 -1556 wiąże się z dworem księcia pruskiego, senatora polskiego, Albrechta 1556 1557 zapada na oczy i podejmuje kurację we Włoszech śmierć matki podróże do Włoch i Francji powrót do kraju przez Francję i Niemcy 1557 1559

18 Kalendarium życia 1559 zostaje sekretarzem króla Zygmunta Augusta i od Piotra Myszkowskiego otrzymuje probostwa: w Poznaniu i Zwoleniu 1562 -1563 powstają dwa najwcześniejsze poematy polityczne ”Zgoda” i „Satyr” 1575 osiada w Czarnolesie i żeni się z Dorotą Podlodowską 1578 wydanie „Odprawy Posłów Greckich” i „Psałterza Dawidów” 1579 śmierć Orszuli i niedługo potem Hanny. W tym roku zostaje poeta wojskim sandomierskim.

19 Kalendarium życia 1580 wychodzą „Treny”i „Pieśni trzy” 1583 wydanie " Jazdy do Moskwy " 1584 publikacja „Fraszki” 1584 poeta umiera na apopleksję w Lublinie, zostaje pochowany w kaplicy kościoła w Zwoleniu 1585 ukazuje się pośmiertne wydanie wierszy pt. „Jan Kochanowski” przygotowane przez przyjaciela, drukarza krakowskiego, Jana Januszowskiego. 1590 rozpoczęcie wydania zbiorowego dzieł poety.

20 Twórczość Zwany ojcem literatury polskiej, bowiem operował kunsztownym językiem, dbał o artystyczną formę swoich dzieł, pozostawił prawdziwie wspaniały dorobek literacki. Najważniejsze dzieła: Fraszki: Na lipę, Na zdrowie, Na dom w Czarnolesie, Na nabożną, Na Konrata, O doktorze Hiszpanie, Do gór i lasów, O żywocie ludzkim, Raki, Ku muzom, Do fraszek i inne. Pieśni: np. Pieśń V - O spustoszeniu Podola, Pieśń XXIV - (z Horacego - motyw exegi monumentum) i Pieśń świętojańska o Sobótce. Treny Psałterz Dawidów, Odprawa posłów greckich (pierwszy polski dramat)

21 Fraszki • • Fraszki Jana Kochanowskiego to drobne utwory poetyckie, często żartobliwe, pełne błyskotliwych myśli, dowcipnych skojarzeń, choć nie brak w twórczości Jana z Czarnolasu również fraszek filozoficznych i refleksyjnych Kochanowski jest autorem ponad trzystu fraszek, które zawierają, niezwykły do dziś, obraz życia w XVIwiecznej Rzeczypospolitej

22 Fraszki Na nabożną Jeśli nie grzeszysz jako mi powiadasz, Czego się, miła, tak często spowiadasz Na Konrata Milczycie w obiad, mój drogi Konracie; Czy tylko na chleb gębę swa chowacie? O Kożle Kozieł, kto go zna, piwszy do północy, Nie mógł do domu trafić o swej mocy; Ujźrzawszy kogoś: "Słuchaj, panie młody, Proszę cię, nie wiesz ty mojej gospody? " A ten: "Niech cie nie znam, tedy się dowiewa. " , "Jam- pry- jest Kozieł. "- 'Idźże spać do chlewa!" Na lipę Gościu, siądź pod mym liściem, a odpoczni sobie! Nie dojdzie cię tu słońce, przyrzekam ja tobie, Choć się nawysszej 1 wzbije, a proste 2 promienie Ściągną pod swoje drzewa rozstrzelane cienie. Tu zawżdy 3 chłodne wiatry z pola zawiewają, Tu słowicy, tu szpacy wdzięcznie narzekają4. Z mego wonnego kwiatu pracowite pszczoły Biorą miód, który potem szlachcic 5 pańskie stoły. A ja swym cichym szeptem sprawić umiem snadnie 6 Że człowiekowi łacno 7 słodki sen przypadnie. Jabłek wprawdzie nie rodzę, lecz mię pan tak kładzie 8 Jako szczep napłodniejszy w hesperyskim sadzie 9. 1 nawysszej - najwyżej. 2 proste - tu: prostopadle. 3 zawżdy - zawsze. 4 narzekać - tu: śpiewać. 5 szlachcic - zdobić. 6 snadnie - łatwo, bez wysiłku. 7 łacno - łatwo, szybko. 8 kłaść - uważać, poczytywać. 9 W mitologii greckiej Hesperydy, córki tytana Atlasa, strzegły sadu, w którym rosły złote jabłka.

23 Pieśni • • Pieśń jest gatunkiem liryki, swymi korzeniami sięgającym aż do antyku. „Pieśni” J. Kochanowskiego były to utwory liryczne, nie mające żadnych charakterystycznych wyznaczników gatunkowych. Ułożone w 2 księgi zawierają 50 utworów. Wśród nich znajdują się utwory, w których poeta wypowiada się na temat tego, co w życiu najważniejsze, co najwyżej cenił, a więc wartości prawdziwego człowieka. W innych utworach tego cyklu odnajdujemy pochwałę radości życia, zachwyt nad pięknem przyrody, refleksje o zmienności ludzkiego losu. W "Pieśniach" najdobitniej wyraziła się renesansowa postawa poety formułującego pewne zasady etyczne, którymi trzeba kierować się w życiu. Są to cnota, czyste sumienie, rozum, męstwo, służba dla dobra ogółu, umiar w korzystaniu z uroków życia.

24 Pieśni Czego chcesz od nas Panie. . (fragment) Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary? Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary? Kościół Cię nie ogarnie, wszędy pełno Ciebie, I w otchłaniach, i w morzu, na ziemi, na niebie. Złota też, wiem, nie pragniesz, bo to wszytko Twoje, Cokolwiek na tym świecie człowiek mieni 1 swoje. Wdzięcznym Cię tedy sercem, Panie, wyznawamy, Bo nad to przystojniejszej 2 ofiary nie mamy. Tyś pan wszytkiego świata, Tyś niebo zbudował I złotymi gwiazdami ślicznieś uhaftował; Tyś fundament założył nieobeszłej 3 ziemi I przykryłeś jej nagość zioły rozlicznemi.

25 TREN JAKO GATUNEK LITERACKI Tren jest gatunkiem literackim, który powstał i ukształtował się już w starożytności, w starogreckiej tradycji funeralnej (żałobnej, pogrzebowej). Tren jest utworem lirycznym, który wyraża żal po czyjejś śmierci. Na treść trenów składają się opisy czynów, zalet i zasług zmarłej osoby, a także ukazanie pustki, jaka zostaje po jej śmierci i poszukiwanie pocieszenia. Bohaterami trenów byli przeważnie wielcy ludzie, zasłużeni w walkach bohaterowie, sławni poeci, znani oratorzy. Kochanowski zrywa więc w swoim cyklu trenów z klasyczną tradycją, przedmiotem swoich łez i rozpaczy czyniąc zmarłe dwuipółletnie dziecko

26 Geneza trenów Kochanowskiego Cieniem na okresie czarnoleskiej sielanki kładzie się śmierć córek, zwłaszcza ukochanej Urszulki - której poświęcił słynne Treny

27 Geneza trenów Kochanowskiego W roku 1578 (lub na początku 1579) zamieszkałemu w Czarnolesie Kochanowskiemu umiera nagle dwuipółletnia córeczka Urszula. Cały świat poety i filozofa rozpada się w gruzy. “Treny” są dramatyczną relacją o duchowych i filozoficznych perypetiach człowieka i artysty renesansowego i w ten sposób stają się poetyckim traktatem moralnofilozoficznym. Na całość składa się 19 utworów

28 Ważniejsze terminy literackie • Liryka • jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich. Obejmuje utwory wyrażające w formie monologu osobiste wrażenia, uczucia, przeżycia przemyślenia, refleksje osoby mówiącej (podmiot liryczny). • Utwór liryczny przyjmuje zazwyczaj formę wiersza. • Jeżeli podmiot liryczny wypowiada się w pierwszej osobie i nadaje swojej wypowiedzi formę wyznania, tekst należy do liryki bezpośredniej. • Kiedy osoba mówiąca pozostaje nieujawniona, mamy do czynienia z liryką pośrednią.

29 Ważniejsze terminy literackie • Dramat • jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich. Utwór przeznaczony do wystawienia na scenie. • Epika • jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich obejmuje utwory, w których narrator opowiada o świecie przedstawionym. W epice dominuje opis, opowiadanie, dialog. • W dziejach literatury rozwinęło się wiele gatunków epickich, np. opowiadania baśnie, legendy, bajki, nowele, powieści.

30 Ważniejsze terminy literackie • Podmiot liryczny • fikcyjna osoba, która wypowiada w utworze lirycznym swoje uczucia, przeżycia, doznania, refleksje, przekonania, nadawca monologu lirycznego. • Rym • powtórzenie tych samych (rym dokładny) lub podobnych (rym niedokładny) układów głosek na końcu wyrazów w tych samych miejscach wersów. Rymują się najczęściej ostatnie wyrazy wersów, ale także początkowe albo umieszczone wewnątrz linijek.

31 Ważniejsze terminy literackie • Apostrofa • bezpośredni, często uroczysty zwrot do osoby, pojęcia, przedmiotu, stosowany w utworze poetyckim (lub przemówieniu). Wykorzystuje się go w celu wywołania określonego wrażenia u odbiorców, wprowadzenia nastroju. Najbardziej znaną apostrofą w literaturze polskiej są pierwsze wersy „Pana Tadeusza”.

32 Ważniejsze terminy literackie • Archaizm • element języka dawnej epoki historycznej, który wyszedł z użycia lub został zastąpiony przez inny, nowszy. Archaizmem- może być wyraz (kmieć - chłop, jeno - tylko), jego forma fonetyczna (sierce – serce), gramatyczna (znajdziem - znajdziemy), a także zwrot oraz konstrukcja zdania. W utworach literackich (np. powieściach historycznych) stosuje się wszystkie typy archaizmów, czyli archaizuje się tekst, nadając mu styl dawnej epoki.

33 Ważniejsze terminy literackie • Przenośnia (metafora) • nazywamy takie połączenie wyrazów, które zmienia ich znaczenie. W poezji jest to zazwyczaj połączenie wyrazów niezwykłe, zaskakujące, nie spotykane w codziennym języku.

34 Teksty fraszek – Na dom w Czarnolesie – O miłości – Do Hanny – Na młodość – Na zdrowie – Na starość

35 Na dom w Czarnolesie Panie, to moja praca, a zdarzenie Twoje; Raczyż błogosławieństwo dać do końca swoje! Inszy niechaj pałace marmorowe mają I szczerym złotogłowiem ściany obijają, Ja, Panie, niechaj mieszkam w tym gniaździe czystym, Pożywieniem ućciwym, ludzką życzliwością, Obyczajmi znośnymi, nieprzykrą starością. zdarzenie – dar innszy – inny złotogłów – tkanina przetykana nicią

36 O miłości Próżno uciec, próżno się przed miłością schronić, Bo jako lotny nie ma pieszego dogonić?

37 Do Hanny Na palcu masz dyjament, w sercu twardy krzemień, Pierścień mi, Hanno, dajesz, już i serce przemień!

38 Na młodość Jakoby też rok bez wiosny mieć chcieli, Którzy chcą, żeby młodzi nie szaleli.

39 Na zdrowie Szlachetne zdrowie, Także wiek młody Nikt się nie dowie, I dar urody, Jako smakujesz, Miejsca wysokie, Aż się zepsujesz. Władze szerokie, Tam człowiek prawie Dobre są, ale – Widzi na jawie Gdy zdrowie w cale. I sam to powie, Gdzie nie masz siły, Że nic nad zdrowie I świat niemiły. Ani lepszego, Klejnocie drogi, Ani droższego; Mój dom ubogi Bo dobre mienie, Oddany tobie, Perły, kamienie, Ulubuj sobie!

40 Na starość Biedna starości, wszyscy cię żądamy, A kiedy przyjdziesz, to zaś narzekamy.