1 demeler Dengesi Dr Dilek Seymen Dr Asl

1 Ödemeler Dengesi Dr. Dilek Seymen Dr. Aslı Seda Bilman

Plan 2 Ödemeler Dengesi, tanım, kapsamı Ana Hesap Grupları Cari Denge, Sermaye Hesabı Dengesi Farklı Ödemeler Dengesi Tanımları Otonom ve Denkleştirici İşlemler Ödemeler Dengesi Açığına Neden Olan Faktörler Ödemeler Dengesi Açığını Gidermeye Yönelik Politikalar

Ödemeler Dengesi Neden Önemli? 3 Ödemeler dengesi, ülkeler açısından ekonomik ve mali itibarın göstergesi, uluslararası ödeme gücünün göstergesi ve hükümetlerin ekonomi politikalarındaki başarısının göstergesi olması bakımından önem taşımaktadır. Ödemeler dengesindeki gelişmeler, hükümet, dış ülkeler ve gerçek ve tüzel kişiler açısından ilgiyle takip edilmektedir. Geleneksel teoriye göre, dış ticaret fazlası veren ülkenin parası döviz piyasasında değer kazanırken; açık veren ülkenin parası da değer kaybeder. 17. -18. yy’da Merkantilistler de ödemeler dengesinin önemini vurgulamışlardır.

4 Ödemeler Dengesi § Ödemeler Dengesi : Bir ülke sakinlerinin diğer ülke sakinleriyle, belli bir dönemde yaptığı tüm ekonomik faaliyetlerin sistematik şekilde kaydedildiği tablodur. Bilançonun ana bölümleri şunlardır: A. CARİ İŞLEMLER HESABI B. SERMAYE HESABI C. FİNANS HESABI GENEL DENGE D. NET HATA VE NOKSAN E. RESMİ REZERV HAREKETLERİ

Ödemeler Bilançosunun Özellikleri 5 Genellikle bir yıllık hazırlanır. Stok değil akım göstergedir. Ekonomik İşlem: mal, hizmet ve faktör akımlarını (sermaye, emek, teknoloji) içerir. Genellikle karşılığında parasal bir akım söz konusudur. Yerleşik Olma: Yurttaşlık kavramı değildir. İstisnaları vardır: Yabancı ülke temsilcileri, yabancı silahlı kuvvetler mensupları gibi. Şirketler ise kuruldukları ülkede yerleşik sayılırlar. Alacaklı ve Borçlu İşlemler: Genel olarak alacaklı işlemler ülkeye döviz girişi sağlar; borçlu işlemler ise ülkeden döviz çıkışına yol açar. İkilik Özelliği ve Çift Kayıtlı Muhasebe Sistemi: Aynı işlem iki ayrı hesabın ters yanlarına kaydedilir. Otonom ve Denkleştirici İşlemler: Yapılış nedeni ödemeler bilançosu dengesini sağlamak olmayan işlemler otonomdur. Denkleştirici işlemler ise otonom işlemlerin sonucuna bağlı olarak yapılır.

6 Cari Hesap Mal, hizmet, varlık getirileri ve karşılıksız transferleri içerir. İşçi dövizleri, karşılıksız transferler içinde yer almaya başlamıştır. Görünmeyenler Dengesi: Net Hizmet Gelirleri + Net Yatırım Gelirleri + Net Karşılıksız Transferler Cari Hesap Dengesi = Ticaret Dengesi + Görünmeyenler Dengesi

Cari İşlemler Hesabı 7 A-CARİ İŞLEMLER HESABI 1. İhracat(f. o. b. ) 2. İthalat (f. o. b. ) Mal Dengesi 3. Hizmetler Dengesi : Gelir 4. Hizmetler Dengesi : Gider Mal ve Hizmet Dengesi 5. Gelir Dengesi : Gelir 6. Gelir Dengesi : Gider Mal , Hizmet ve Gelir Dengesi 7. Cari Transferler

8 Sermaye/Finans Hesabı Tahvil, hisse senedi, ev, arsa gibi varlıklara ilişkin işlemler ile banka mevduat hesapları kaydedilir. Sermaye Hesabı Dengesi = Sermaye Girişi + Sermaye Çıkışı

9 Resmi Rezerv Hareketleri Hesabı Hükümetin merkez bankası ve IMF nezdinde sahip olduğu altın ve döviz rezervlerinde meydana gelen değişmeleri yansıtır. Cari işlemler açığı öncelikle sermaye hesabı fazlası ile finanse edilir. Bu mümkün olmuyorsa, bakiye açık resmi rezervlerle finanse edilir. Ödemeler dengesi tanım gereği daima dengededir. Bu bağlamda ödemeler dengesi açığı diye nitelendirilen, resmi rezerv hareketleri hesabı dengesindeki açıktır.

10 Net Hata ve Noksan Gerçek hayatta verilerin elde edilmesi ve değerlendirilmesindeki eksikliklerdengecikmelerden dolayı, cari hesap, sermaye hesabı ve resmi rezervler hesabı toplamı 0’a eşit olmaz. Bu durum, ödemeler dengesinde net hata ve noksan diye nitelendirilir. Örneğin; Cari hesap dengesi -12, 000, Sermaye hesabı dengesi 9, 000 ve Resmi rezervler hesabı -500 ise Net hata ve noksan 3, 500 tutarında olur. (5. El Kitabındaki tanımlamaya göre)

ÖDEMELER DENGESİ (ANALİTİK SUNUM) 2011 2012 2013 2014 2015 (*) (Milyon ABD Dolar) 11 A- CARİ İŞLEMLER HESABI 1. İhracat f. o. b. 142. 392 161. 948 161. 789 168. 926 151. 991 2. İthalat f. o. b. 231. 552 227. 315 241. 706 232. 523 199. 927 -89. 160 -65. 367 -79. 917 -63. 597 -47. 936 -74. 402 -47. 961 -63. 608 -43. 552 -32. 141 Mal Dengesi 3. Hizmetler Dengesi: Gelir 40. 851 43. 225 47. 674 51. 657 46. 325 4. Hizmetler Dengesi: Gider 20. 563 20. 637 23. 994 24. 889 22. 314 -68. 872 -42. 779 -56. 237 -36. 829 -23. 925 Mal ve Hizmet Dengesi 5. Gelir Dengesi: Gelir 4. 625 5. 762 5. 289 4. 874 4. 472 6. Gelir Dengesi: Gider 11. 874 12. 350 13. 866 13. 004 14. 002 -76. 121 -49. 367 -64. 814 -44. 959 -33. 455 1. 719 1. 406 1. 206 1. 407 1. 314 7. Mal, Hizmet ve Gelir Dengesi Cari Transferler

B. C. 8. 9. 10. 11. 1. 11. 2. 12. 1. 12. 2. 12. 3. 12. 4. 13. 1. 13. 2. 13. 3. 13. 4. D. E. 14. 15. 16. SERMAYE HESABI FİNANS HESABI Yurtdışında Doğrudan Yatırım Yurtiçinde Doğrudan Yatırım 12 Portföy Hesabı-Varlıklar Portföy Hesabı-Yükümlülükler Hisse Senetleri Borç Senetleri Diğer Yatırımlar-Varlıklar Merkez Bankası Genel Hükumet Bankalar Diğer Sektörler Diğer Yatırımlar-Yükümlülükler Merkez Bankası Genel Hükumet Bankalar Diğer Sektörler Cari, Sermaye ve Finansal Hesaplar NET HATA VE NOKSAN GENEL DENGE REZERV VARLIKLAR (*) Resmi Rezervler Uluslararası Para Fonu Kredileri Ödemeler Dengesi Finansmanı -25 -58 -96 -70 -21 -67. 146 -71. 756 -73. 059 -41. 594 -10. 934 2. 370 4. 105 3. 627 7. 047 5. 088 16. 182 13. 284 12. 384 12. 523 16. 818 -2. 688 -2. 657 -2. 601 746 6. 129 19. 516 38. 355 21. 387 20. 850 -9. 369 -985 6. 276 842 2. 559 -2. 395 20. 501 32. 079 20. 545 18. 291 -6. 974 -11. 197 703 -2. 340 1. 659 14. 816 -2 -2 -1 0 0 292 366 757 213 -238 339 -2. 040 266 1. 030 15. 152 -11. 826 2. 379 -3. 362 416 -98 19. 933 22. 268 37. 974 17. 673 29. 518 -1. 409 -1. 779 -1. 457 -1. 905 -674 2. 073 -89 -22 -887 -1. 217 10. 118 16. 003 32. 266 14. 016 18. 687 9. 151 8. 133 7. 187 6. 449 12. 722 -7. 281 23. 737 9. 355 -2. 028 -21. 228 8. 295 -916 1. 408 1. 560 -1. 014 -22. 821 -10. 763 468 9. 397 11. 831 1. 014 22. 821 10. 763 -468 -11. 831 -1. 813 20. 814 9. 911 -468 -11. 831 2. 827 2. 007 852 0 0 0 0

ÖDEMELER DENGESİ (ANALİTİK SUNUM) (5. El Kitabı) (Milyon ABD Dolar) 13 A- 2009 2010 2011 CARİ İŞLEMLER HESABI -12. 124 -45. 420 -75. 082 -48. 497 -65. 025 1. İhracat f. o. b. 109. 647 120. 902 143. 396 163. 221 163. 374 2. İthalat f. o. b. -134. 497 -177. 315 -232. 533 -228. 552 -243. 305 -24. 850 -56. 413 -89. 137 -65. 331 -79. 931 Mal Dengesi 2012 2013 (**) 3. Hizmetler Dengesi: Gelir 35. 712 36. 279 40. 668 43. 089 46. 444 4. Hizmetler Dengesi: Gider -17. 087 -19. 595 -20. 516 -20. 527 -23. 389 -6. 225 -39. 729 -68. 985 -42. 769 -56. 876 5. 164 4. 477 3. 952 5. 034 4. 523 -13. 472 -11. 691 -11. 807 -12. 195 -13. 872 -14. 533 -46. 943 -76. 840 -49. 930 -66. 225 2. 409 1. 523 1. 758 1. 433 1. 200 Mal ve Hizmet Dengesi 5. Gelir Dengesi: Gelir 6. Gelir Dengesi: Gider 7. Mal, Hizmet ve Gelir Dengesi Cari Transferler

B. C. 8. 9. 10. 11. 1. 11. 2. 12. 1. 12. 2. 12. 3. 12. 4. 13. 1. 13. 2. 13. 3. 13. 4. D. E. 14. 15. 16. SERMAYE HESABI FİNANS HESABI Yurtdışında Doğrudan Yatırım Yurtiçinde Doğrudan Yatırım 14 Portföy Hesabı-Varlıklar Portföy Hesabı-Yükümlülükler Hisse Senetleri Borç Senetleri Diğer Yatırımlar-Varlıklar Merkez Bankası Genel Hükumet Bankalar Diğer Sektörler Diğer Yatırımlar-Yükümlülükler Merkez Bankası Genel Hükumet Bankalar Diğer Sektörler Cari, Sermaye ve Finansal Hesaplar NET HATA VE NOKSAN GENEL DENGE REZERV VARLIKLAR (*) Resmi Rezervler Uluslararası Para Fonu Kredileri Ödemeler Dengesi Finansmanı -43 9. 880 -1. 553 8. 629 -2. 711 2. 938 2. 827 111 10. 963 2 -31 6. 393 4. 599 -8. 386 -829 1. 602 514 -9. 673 -2. 287 -51 59. 511 -1. 464 9. 058 -3. 544 19. 617 3. 468 16. 149 7. 024 4 -29 13. 173 -6. 124 28. 820 -503 3. 657 27. 240 -1. 574 14. 040 3. 078 -25 66. 986 -2. 349 16. 171 2. 688 19. 298 -986 20. 284 11. 197 2 -292 -339 11. 826 19. 981 -1. 915 2. 060 10. 118 9. 718 -8. 121 928 791 9. 135 14. 968 -791 -111 -680 3. 146 22. 821 -1. 014 1. 813 -2. 827 -92 72. 734 -3. 114 12. 865 2. 619 21. 090 841 20. 249 1. 836 1 -757 -269 2. 861 37. 438 -2. 000 -18 31. 156 8. 300 7. 617 1. 059 1. 014 -14. 968 -12. 809 -2. 159 -52 70. 311 -4. 074 13. 224 2. 657 38. 132 6. 274 31. 858 -707 2 -366 2. 036 -2. 379 21. 079 -2. 243 -85 15. 204 8. 203 21. 762 10. 763 -22. 821 -20. 814 -2. 007 -10. 763 -9. 911 -852

15 Farklı Ödemeler Dengesi Tanımları TEMEL DENGE: Cari İşlemler Uzun Vadeli Sermaye Kısa Vadeli Sermaye Resmi Rezerv Değişmeleri

16 LİKİDİTE DENGESİ: Cari İşlemler Uzun Vadeli Sermaye Kısa Vadeli Sermaye (Özel) Kısa Vadeli Sermaye (Resmi) Resmi Rezervler

17 RESMİ REZERV İŞLEMLERİ DENGESİ: Cari İşlemler Uzun Vadeli Sermaye Kısa Vadeli Sermaye Resmi Rezervler

Ödemeler Dengesi 18 Ödemeler Dengesi (Balance of Payments-BP) BP = CAB + KAB BP = CAB [Y, Yf, (Pf/P). R] + KAB [i, (if + De)] CAB = Current Account Balance (Cari İşlemler Dengesi) KAB = Capital Account Balance (Sermaye Hesa Dengesi) BP = 0 Dış Denge BP > 0 Dış Fazla BP < 0 Dış Açık

Ödemeler Dengesi 19 Ödemeler Dengesi (Balance of Payments-BP) BP = CAB [Y, Yf, (Pf/P). R] + KAB [i, (if + De)] (-) (+) (-) Cari İşlemler Dengesini Etkileyen Unsurlar Y = ülkenin gelir düzeyi ; M = f(Y)+ Yf = Ticaret ortaklarının gelir düzeyi ; X = f(Yf)+ (Pf/P). R = Reel döviz kuru Pf = Yabancı ülke fiyatlarının ulusal para cinsinden ifadesi P = Yurtiçi fiyatlar R = Nominal döviz kuru Eğer Y M ; Yf X Reel döviz kuru (Pf ve P sabit iken, R ) X ve M

Ödemeler Dengesi 20 Ödemeler Dengesi (Balance of Payments-BP) BP = CAB [Y, Yf, (Pf/P). R] + KAB [i, (if + De)] (-) (+) (-) Sermaye Hesabı Dengesini Etkileyen Unsurlar i = yurtiçi faiz oran if = yurtdışı faiz oranı De = Beklenen devalüasyon ya da depresiasyon oranı Eğer i Yabancı sermaye girişi (if + De) Yabancı sermaye çıkışı Uzun vadede faiz oranı (i), Cari İşlemler Dengesini de etkiler. Dış borç faizleri cari işlemlere kaydedilir (Hizmet Giderleri)

21 Ödemeler Dengesi (Balance of Payments-BP) Sermaye girişi 100. 000 $, 1$=2, 14 TL, i=%10 100. 000 * 2, 14 = 214. 000 TL Her 1 TL, %10 faizden 1, 10 TL olacak. (Anapara + Faiz = 1 + 0, 10 =1, 10) 214. 000 * 1, 10 = 235. 400 TL vade sonunda elde edilecek toplam gelir (Anapara + Faiz). Eğer t+1 döneminde ülkeden; 1$ = 2, 14 TL : 235. 400 / 2, 14 = 110. 000 $ çıkar. 1$ = 2, 00 TL : 235. 400 / 2, 00 = 117. 700 $ çıkar. 1$ = 2, 20 TL : 235. 400 / 2, 20 = 107. 000 $ çıkar.

Ödemeler Dengesi Açıklarının Nedenleri 22 Yapısal Nedenler: Enflasyon, ulusal paranın aşırı değerlenmesi, harcama genişletici politikalar, kalkınma hızı, verimlilik ve teknoloji, hammaddeler açısından dışa bağımlılık, zevk ve tercihler… İktisadi Dalgalanmalar: Genişleme aşamasında gelir ve harcamaların artmasıyla dış açıklar ortaya çıkabilir. Dış ülkeler yüksek konjonktür içinde ise ticaret ortağı bu durumdan olumlu etkilenir. Geçici Faktörler: Hammadde fiyatlarındaki artışlar, hava koşulları, afetler, kuraklık… Döviz Spekülasyonu ve Mali Krizler: Ulusal parada değer kaybı bekleniyorsa döviz satın alınması, yüksek faizlerden yararlanmak için fon çıkışı gibi…

Ödemeler Dengesi Açığını Gidermeye Yönelik Politikalar 23 Finanse Etmek: Resmi rezervlerin kullanılması (Sabit Kur Rejimi) Baskı Altına Almak: Dış ticaret ve kambiyo politikalarından yararlanmak (gümrük vergileri, kotalar, yasaklar…) Fiili Açık: Fiyat ve miktar kısıtlamalarına göre, bir anlamda ortaya çıkmasına izin verilen, açıklardır. Potansiyel Açık: Uygulanan dış ticaret ve kambiyo kısıtlamalarının kaldırılmasıyla ortaya çıkabilecek dengesizlikleri gösterir. Gerçek açıklar bunlardır. Tedavi Etmek: Gerçekçi kur belirlemek, ihracatçıları bilgilendirmek, ihracatçıya ucuz girdi ve kredi temin etmek, ihracatta bürokrasiyi önlemek, uzun dönemli kalkınma stratejileri geliştirmek…

24 Referanslar Seyidoğlu, Halil, (2003), Uluslararası İktisat Teori Politika ve Uygulama, Güzem Can Yayınları, No: 20, Geliştirilmiş 15. Baskı, İstanbul. Ünsal, Erdal, (2005), Uluslararası İktisat Teori Politika ve Açık Ekonomi Makro İktisadı, İmaj Yayıncılık, Ankara. Veri Kaynağı: TCMB, Elektronik Veri Dağıtım Sistemi, http: //evds. tcmb. gov. tr/ [24. 04. 2014].