1 Basit Fiiller Yapm eki almam fiillerdir Fiil
1. Basit Fiiller Ø Yapım eki almamış fiillerdir. Ø Fiil köklerine gelen çekim ekleri, fiillerin anlamını değiştirmediği için basit fiiller çekim eki alabilir. Ø Yapım eki almadıklarından bunlar daima kök durumunda bulunur. Ø Çoğunlukla tek hecelidir. Çok heceliler de vardır. ØFiil kökünden sonra bir tire işareti getirilerek ifade edilir. Not: Tire işareti kullanılmaz da nokta veya ünlem kullanılırsa emir çekimi olur. Bu, bütün fiiller için geçerlidir: Gel! Oku. Yaz!. . .
Örnekler • Sabahları erken kalkar. Bu cümlede “kalk-“fiili “-(a)r” geniş zaman kip ekini almıştır. Kip ekleri çekim ekidir. “Kalk-” fiili çekim eki dışında hiçbir ek almadığından basit fiildir. • Her gün kitap okumalısınız. Bu cümledeki “oku-” fiili gereklilik kip eki (-malı) ve kişi eki (-sınız) almıştır. Hiçbir yapım eki almadığı, sadece çekim eki aldığı için “okumalısınız” fiili yapısına göre basit fiildir. • Kış bu yıl erken gelecekmiş. Bu cümlede “gel-” fiili gelecek zaman kip eki (-ecek) ve duyulan geçmiş zaman kip eki (-miş) almıştır. Dolayısıyla basit yapılı bir fiildir.
2. Türemiş Fiiller Ø Bir ya da birden fazla yapım eki almış fiillere türemiş fiil denir. , Ø Türemiş fiiller, aynı zamanda fiil gövdesidir. • Ben-imse-, açık-la, mor-ar, av-la-, ince-l-, çat-la-, pat-la-, gür-le-, şırıl-da-, hav-la-, me-le-, fısıl-da-, kov-ala-, baş-la-t, uç-ur-, yat-ı-ş-, ak-ı-t-, düş-ü-r-, sev-in-. . . Türemiş fiiller, iki şekilde oluşur: 1) İsim veya isim soylu sözcüklerden türetilmiş fiiller 2) Fiil kök veya gövdelerinden türetilmiş fiiller
2. 1. İsimden Türemiş Fiiller Ø İsim veya isim soylu sözcüklere yapım eki getirilerek türetilen fiillerdir. e-i-a(l): az-al-mak, düz-el-mek, kör-el-mek, doğru-l-mak, sivri-l-mek, eğri-l-mek, dar-al-mak. . . Not: Bu ek, "k" ile biten kelimelere gelince "k" düşer: küçü(k)-l-mek, alça(k)-l-mak, yükse(k)-l-mek. . . -la/-le: ot-la-mak, yem-le-mek, baş-la-mak, yavru-la-mak, tek-rar-la-mak, bayat-lamak, tuz-la-mak, zayıf-la-mak, bağış-la-mak. . . Not: Bu ekle, ünlemlerden üf-le-mek, of-la-mak. . . ; ses taklidi için kullanılan kelimelerden gür-le-mek, şar-la-mak, zır-la-mak, hav-la-mak, hor-la-mak. . . biçiminde de fiiller türetilir.
-laş/-leş: haber-leş-mek, mektup-laş-mak, güzel-leş-mek, iyi-leş-mek, ağır-laşmak. . -ar/-er/-r: baş-ar-mak, mor-ar-mak, kara-r-mak, yeş(yaş)-er-mek, gö(gök)er-mek, boz-ar-mak. . -a/-e: yaş-a-mak, kan-a-mak, tün-e-mek, uzun: uz-a-mak, oyun: oyn-a-mak. . . -sa/-se: benim-se-mek, su-sa-mak, garip-se-mek. . . -da/-de: Ses taklidi için kullanılan kelimelerden: gümbür-de-mek, takır-da-mak, hırıl-da-mak, inil-de-mek, şırıl-da-mak, uğul-da-mak. . . -kir (-kır/-kur/-kür): Yansımalardan fiil türetir: püs-kür-mek, hay-kır-mak, fış-kırmak, hıç-kır-mak
2. 2. Fiilden Türemiş Fiiller Ø Fiil kök veya gövdelerine yapım eki getirilerek türetilen fiillerdir. -(a)la/-(e)le: eş-ele-mek, kov-ala-mak. . -(i): sür-ü-mek, kaz-ı-mak -(i)l: dik-il-mek, yak-ıl-mak, üz-ül-mak. . . -(i)n: sil-in-mek, kaç-ın-mak, gör-ün-mek. . . -(i)ş: gir-iş-mek, kız-ış-mak, böl-üş-mek. . . -(i)t: eri-t-mek, oyna-t-mak, yürü-t-mek. . . -d(i)r: çiz-dir-mek, yaz-dır-mak, ör-dür-mek, aç-tır-mak, kes-tir-mek. . .
UYGULAMALAR 1) Şu fiillerin kök ve gövdelerini bulunuz: bilirlerdi, ilerliyorlardı, kımıldamasınlar. 2) Aşağıdaki cümlelerde geçen fiillerin yapılarını, türemiş fiillerin hangi ekle türetildiğini gösteriniz. • "Akşamüstleri, güneş batarken Ankara ne kadar güzelleşir. • "Derin bir gürültü sis içinde kaynıyor, ileri geri yaklaşıyor, uzaklaşıyor, dalgalanıyordu. Kös, kalkan, boru sesleri, at kişnemelerine karışıyor; alınan emirler, verilen komutlar yüzlerce ağız tarafından ayrı tekrarlanıyordu. " 3) "biriktirmek, küçümsemek, gecikmek, haykırmak, yükselmek, kısalmak, başlamak" mastarlarının köklerini, eklerini, köklerin çeşitlerini ayırıp gösteriniz.
- Slides: 8